Հայ Մօր Մը Փորձառութիւնները` Զաւկին Ինքնութեան Կազմաւորման Ընթացքին

ԿԱՐԻՆ ՍԱՂՏԸՃԵԱՆ

Վանքուվըր-Երեւան երկու հանգրուաններով թռիչքը անհամեմատօրէն երկար էր եւ` յոգնեցուցիչ. այնպէս որ, չէի սպասեր, որ մեր էջքէն ետք 6-ամեայ տղաս արթնամիտ ըլլայ արձագանգելու որեւէ խօսակցութեան կամ պատկերի:

Սակայն առաւօտուն, «Զուարթնոց» օդակայանէն Երեւան մեկնած ատեն, երբ մայրուղիին վրայ առաջին անգամ Արարատը իր վեհութիւնը յայտնեց մեզի` «Մամի՜, Արարատ՜ը… ասի իրական է, իրական…», հիացմունքով բացագանչեց Վարագը:

Կ՛ենթադրէի, որ ան Արարատը տեսած ատեն որոշ հիացմունք ունենայ, բայց բնաւ չէի սպասեր, որ փոքրիկ թաթիկներով բերանը գոցած, աչուկները կլորցնելով` պիտի սքանչանայ: Ասիկա նախ կը նշանակէր, որ երբ տունը Արարատ կը գծէր ու կը ներկէր, մանուկին երեւակայութեան մէջ իսկապէս պատկերը տեղ գտած էր. երկրորդ, անոր այս հրճուանքը տեսնելով, մեղքս ի՛նչ պահեմ, ուրախութեան եւ գոհունակութեան խոր զգացում մը ունեցայ:

Իր ծնունդէն ի վեր տղուս աճին մեծ հետաքրքրութեամբ կը հետեւիմ: Բոլոր մայրերը գիտեն, թէ իրենց մանկիկին բոլոր «առաջին անգամ»-ները որքան կարեւոր անկիւնադարձեր են եւ տան մէջ` մեծ ուրախութիւն: Առաջին ժպիտը, առաջին բառը, առաջին քայլը, առաջին նախադասութիւնը… Այս բոլորը` շա՛տ լաւ. բայց իմ թաքուն փափաքս այլ էր: Արդեօք Վարագը ե՞րբ առաջին անգամ իր հայ ըլլալը պիտի դրսեւորէր, կամ արդեօք այդպէս բան կա՞յ. երեխաներու ինքնութիւնը ե՞րբ կը դրսեւորուի:

Բայց պէտք է ըսեմ, որ հակառակ որոշումիս, որ մանուկին ուղեղը «հայկականութեամբ» պիտի չողողեմ մինչեւ 5-6 տարեկան, Վարագը հազիւ 2 տարեկան` մեզ զարմացուց: Երբ կիրակի մը Վանքուվըրի Հայ կեդրոնը ուղղուած ատեն, հեռուէն Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին նկատելով, մատիկը բարձրացուցած, մանկունակ թոթովանքով ու շեշտով մը ինքնաշարժին ետեւի աթոռէն բացագանչեց. «Մամի՛, ասի Հայաստանն է»: Յակոբն ու ես շշմած իրարու նայեցանք, ապա բաւական մտածեցինք, թէ ե՛րբ մեր երկամեայ երեխան այսքան տպաւորած ենք Հայաստանով: Չկրցանք մատնանշել որոշակի պահ մը, կամ` խօսակցութիւն մը:

Ժամանակ մը ետք դարձեալ մտահոգութեան մէջ էինք: Երբ Վարագը 3-4 տարեկան եղաւ եւ սկսաւ, նման` միւս մանուկներուն, շուկայականացած իր «հերոսները» գնել եւ անոնց պատմութիւններուն ծանօթանալ: Արդէն լեզուն բացուած էր, իր խաղալիքներուն հետ անգլերէն կը խօսէր: Սարդէ մարդը, գերմարդը եւ չղջիկ մարդը քովքովի շարած անոնց ցուցմունքներ տալը, անոնց հետ իր երեւակայական կռիւներն ու երկխօսութիւնները միշտ անգլերէն էին: Տան մէջ, ականջս միշտ իրեն տուած, իր մանկական խաղերուն կը հետեւէի` միշտ կառչելով իմ սկզբունքին, որ «հայ ենք, հայերէն խօսէ» պիտի չըսեմ կամ ժամանակէն առաջ մանուկին պիտի չբռնանամ հայերէնախօսութեամբ, երբ բնական տուեալները չկան միշտ հայերէն արտայայտուելու: Օր մըն ալ չդիմանալով` հարց տուի.

– Վարագ, ինչու հայերէն չես խօսիր սփայտըրմենին եւ սուփըրմենին հետ:

– Մամի՛, ասոնք հայերէն չեն գիտեր, ըսաւ ցոյց տալով առջեւի խաղալիքները:

– Բայց դուն խօսէ՛, քեզմէ կը լսեն, կը սորվին, յարեցի:

– Չէ՜, անհանգստացած ըսաւ` չընդունելով առաջարկս:

Կարծես զիս գոհ պահելու համար լուծում մը տուաւ հարցիս.

– Բայց կրնան հետս Հայաստան երթալ:

Ժամանակը անցաւ եւ Վարագի անգլերէնն ալ զօրացաւ: Նախադպրոցական դասարանին մէջ հայերէնը սկսաւ նահանջել: Եթէ սկիզբը հայերէն բառապաշարը լայն էր, հիմա անգլերէնի դիւրին բառերը սկսան դուրս քշել դեռ ուղեղին մէջ չարմատաւորուած հայերէնը: Հայերէնի հագագային բաղաձայնները եւ երկար բարդ բառերը տեղի տուին անգլերէնի դիւրութեամբ արտաբերուող ձայնաւորներուն եւ կարճ, «երաժշտական» բառերուն դիմաց:

Համբերութիւն կ՛ուզէր երբեմն անգլերէնը լսել, թարգմանել, երբ չէր ուզեր հայերէն պատասխանել կամ կրկնել թարգմանութիւններս:

– Մամա՛, այսօր լանչին քերըթ կ՛երանք:

– Ուրեմն ստեպղին կերաք կէսօրին, տղա՛ս:

– Մա՛մ, այսօր օրիորդ Ճանսընը շատ սետ էր:

– Ի՞նչու տխուր էր, հոգի՛ս:

– Պա՛պ, պառերուն վրայ լաւ քլայմպ կ՛ընեմ:

– Ապրի՛ս, տղա՛ս, ձողերուն վրայ լաւ կը մագլցիս:

Օր մըն ալ, իր ննջարանի գրադարանը կոկած ատեն, հայերէնի գիրքը ձեռքը, դուրս եկաւ` ըսելով. «Մա՛մ, ասի ա՛ռ, հոս չի պատկանիր»: Սարսափած` երեխային նայեցայ, որ թէեւ (հայերէնի այնքան ճշգրիտ գործածութեամբ) անմեղունակ որոշում մը տուած էր պարզապէս իր գրադարանին տեսքին միատեսակութիւնը պահելու համար, սակայն զիս, նախապաշարուած անձս, սահմռկեցուց:

Անմիջապէս առանձնացանք եւ խօսեցանք, որ եթէ մենք հայերէն գիրքը տունէն ներս չպահենք, մէկը իրեն տեղ պիտի չտայ իր գրադարանին մէջ, եւ եթէ հայերէն չսորվինք, ուրիշ մէկը պիտի չսորվի: Մենք ենք տէրը մեր լեզուին: Ատկէ ետք, եթէ մոռնամ գիշերները հայերէն դասի նստելու, Վարագը ինծի կը յիշեցնէ. «Մա՛մ, հայերէն չըրինք այսօր…»:

Այս ընթացքին համոզում ունէի երկու հարցի շուրջ.

– Վարժութիւնը, կրկնութիւնը պիտի յաղթեն (repetition is the mother of all skills): Իսկապէս ալ, նոյնիսկ եթէ Վարագը անգլերէն կը խառնէ հայերէն խօսած ատեն, իր մտքերը կրնայ հայերէնով արտայայտել: Երբ հայախօսներու մէջ ըլլայ, բառերը բնականաբար կը վերյիշէ:

– Ինքնութիւնը աւելի կարեւոր է. ես ո՞վ եմ, ո՞ր խումբին կը պատկանիմ, աւելի կարեւոր գոյութենական հարցեր են հայ զգալու համար, քան` լեզուի իմացութիւնը: Նոյնիսկ եթէ հայախօսութիւնը չստացուի, Վարագը հայ պիտի զգայ ինքզինք: Համացանցային այս դարաշրջանին պատկանելիութեան զգացումը աւելի կարեւոր է:

Եթէ լեզուն առօրեայ վարժութիւն եւ աշխատանք է, ապա ինքնութիւնը կը կազմուի կամաց-կամաց, քայլ առ քայլ. չսպասած մէկ խօսքդ, չակնկալած մէկ պահը խոր դրոշմ կը ձգեն մանուկին մտքին ու հոգիին մէջ եւ կ՛որոշեն անոր ինքնութեան նախատիպը:

Այսուհանդերձ, լեզուն անհրաժեշտ է որեւէ հաւաքականութեան մէջ համարկուելու համար: Ընկերաբաններ զայն գլխաւոր նախապայմանը կը նկատեն` ազգային ինքնութեան կազմաւորման:

Կը հաւատամ, որ առանց լեզուն իմանալու` կարելի չէ պատկանելիութիւն զգալ լիովին: Առանց լեզուն եւ մշակոյթը իմանալու` կարելի չէ ընկալել հաւաքականութեան մը հոգեմտաւոր աշխարհը: Կը նմանի լողալ ուզելուն, բայց ծովուն հեռուէն դիտելուն:

Վարագին ուշի ուշով կը հետեւէի այս ամրան Հայաստան մեր այցելութեան ընթացքին: Առաջին անգամ երբ Սարեանի տուն-թանգարանը մտանք, հիացած կը դիտէր Վարպետին գծագրութիւնները` հաշուելով, թէ քանի՛ անգամ Արարատը կ՛երեւի անոր ստեղծագործութիւններուն մէջ: Կամ Արցախի մէջ «Տատիկ եւ պապիկ» կոթողը գրկելը եւ կամ` դէպի Սասունցի Դաւիթի արձանը սրընթաց վազելը եւ խանդավառութիւնը… փորձառութիւններ, որոնք խոր դրոշմ պիտի ձգեն իր ինքնութեան վրայ: Այն բոլոր պահերը` հայերէն երգ մը միասին երգելը, հակառակ իր դժկամութեան` առտու կանուխ եկեղեցի երթալը, կամ քնանալէ առաջ հայկական աւանդավէպի մը մասին պատմութիւն լսելը, կը կազմեն բաղադրիչները ինքնութեան կառուցուածքին:

Մանկավարժները կ՛ըսեն. «Մի՛ թելադրեր. այլ ցոյց տուր»: Մանուկը տպաւորելու, բան մը սորվեցնելու լաւագոյն ձեւը կենդանի օրինակով ցոյց տալն է եւ ոչ թէ` թելադրելը:

Ես չեմ յաւակնիր հաւաստիացնելու, որ ասիկա լաւագոյն ձեւն է հայ մանուկ մը հայ պահելու, ոչ ալ գիտեմ, ապագան ի՛նչ պիտի բերէ, թէ 6-ամեայ զաւակս ինչպէ՛ս պիտի դրսեւորուի ապագային: Միայն կրնամ ըսել, որ ճամբան դեռ երկար է…

Անցեալ օր, երբ իրեն գաղափարի մը ընկալումը դիւրացնելու համար անգլերէն եզր մը գործածեցի, ինծի դառնալով` ըսաւ.

– Մա՛մ, հայերէն խօսէ…