Անի Կարմիրեանի ստորեւ հրամցուած զեկուցումը ներկայացուեցաւ որպէս բացման խօսք` «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկութեան հայկական համայնքներու բաժանմունքին եւ Ֆրանսայի Արեւելեան լեզուներու եւ քաղաքակրթութիւններու ազգային հիմնարկին (Ինալքօ) կողմէ Փարիզի մէջ կազմակերպուած «Դաստիարակչական նորարարութիւններ. ԻԱ. դարուն արեւմտահայերէնի դասաւանդման մարտահրաւէրները» գիտաժողովին (21-22 սեպտեմբեր 2015): Զեկուցումը կ՛անդրադառնայ արեւմտահայերէնի դիմագրաւած գլխաւոր հարցին. ինչպէ՞ս փոխանցել լեզու մը սերունդէ սերունդ` որպէս գործածական լեզու: Անոր ներշնչումը կը բխի մեր սփիւռքեան գոյավիճակի իրականութիւններէն, որոնց կարգին պէտք է հաշուել երկլեզուութեան մարտահրաւէրները, ինչպէս նաեւ` մանկավարժական նորարար մօտեցումներէն, որոնք ի գործ դրուած են յաջող կերպով նաեւ այլ լեզուներու իւրացման մէջ: Սփիւռքի հայկական հաստատութիւններուն եւ դաստիարակներուն ուղղուած կոչ մըն է ան, որպէսզի լեզուի վտանգուած ճակատագրին դէմ յանդիման յանձնառու հանդիսանան, փոխանակ արտաքին հեղինակութիւններու դիմելու` վիճակը բարելաւելու յոյսով:
Անի Կարմիրեանի գրուածքը դաստիարակչական բարենորոգումի միտող մեր աշխատանքին եւ արեւմտահայերէնի իւրացման նկատմամբ մեր մօտեցումին փիլիսոփայական հիմքերը կ՛ամրապնդէ: Արեւմտահայերէնը պիտի գոյատեւէ մէկ պայմանով միայն. եթէ հոգ տանինք անոր ապակեդրոնացած կերպով տեղական պէտքերու նկատառումով եւ տեղական լուծումներով: Մեր նպատակակէտը ուրեմն լեզուի փոխանցում մըն է, որ ապահովէ իրական, շնչող, գործածուող, մինչեւ իսկ «չարաշահուող» լեզու մը ըլլալը` փոխանակ «մաքրութեան», «միութեան» կամ քերականական կատարելութեան մտահոգութիւններէ առաջնորդուած ու քարացած կանոններու շարքի մը: Կ՛ուզենք, որ հայերէնը դառնայ սփիւռքի բազմաթիւ երիտասարդներու ամէնօրեայ լեզուն, ապրելու եւ ստեղծագործելու եղանակ մը, եւ ոչ թէ անցեալին մէջ ընդելուզուած գեղեցիկ նշխար մը: Լեզուները կը գոյատեւեն, եթէ նոր սերունդներ գան զայն խօսելու, գրելու, անով արտադրելու, եւ արեւմտահայերէնը տարբեր չէ միւս լեզուներէն` ըլլա՛յ սփիւռքի մէջ, ըլլա՛յ Հայաստան:
ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ, տնօրէն
1
Հաւաքուած ենք արեւմտահայերէնի՛ն ի նպաստ եւ արեւմտահայերէնո՛վ նոր դաստիարակչական եղանակներ երեւակայելու համար միասնաբար: Կը գտնուինք սփիւռք կոչուած տարածքի մը մէջ, ուր հարիւր տարիէ ի վեր գրեթէ նոյն ողբը կ՛իմանանք, լեզուի պահպանման եւ տարածման աննպաստ պայմաններուն վերաբերեալ, լեզուի մը, որ գիտենք` հող չունի ոտքերուն տակ, պետութիւն չունի, սահմաններ չունի: Այդ ողբը կենաց ու մահու հարց մը կը դնէ կարծէք մեր առջին: Անդամալուծուած ենք, գոյութենական ճգնաժամի մը դէմ յանդիման գտնուելու տպաւորութիւնն ունինք:
Եթէ կայ այդպիսի ճգնաժամ, անկասկած մեր դաստիարակչական համակարգէն կը բխի, այդ համակարգի մասին մեր ունեցած փորձառութենէն:
Մեր երեխաները սփիւռքի երեսին միօրեայ կամ ամէնօրեայ դպրոցներ կը յաճախեն եւ սակայն որեւէ օգուտ չեն քաղեր ատկէ` հայախօսութեան իմաստով, ստեղծագործ գործունէութեան իմաստով, ընթերցողներու հաւաք մը կազմելու իմաստով:
Մինչեւ հիմա կիրարկուած դաստիարակչական բնատիպերը կարծէք անզօր դարձած են: Ճշմարտութիւնը այն է, որ դէպի արեւմտեան սփիւռք բերած ենք նոյն այն բնատիպերը, որոնք Միջին Արեւելքի մէջ ի զօրու էին 1920-էն ետք: Այդ բնատիպերը սնանկութեան մատնուած են այսօր: Նոր դաստիարակչական բնատիպ մը մտածելու, պատրաստելու եւ կիրարկելու անհրաժեշտութիւնը կը զգացուի ամէնուրեք:
Ահա՛ ինչու հաւաքուած ենք այս շաբաթ Փարիզի մէջ, ու կ՛ուզեմ այսօրուան ներկայացումս օգտագործել սկսելու համար հաւաքական մտորում մը այս նոր վիճակին եւ անոր համապատասխանող լեզուի ուսուցումի նոր ձեւեր որոնելու անհրաժեշտութեան շուրջ:
«Դաստիարակ» բառին վրայ դրուած շեշտը կ՛ենթադրէ, որ խնդրոյ առարկայ դաստիարակները դառնան մտածող, քննարկող էակներ, իրենց էութիւնը եւ իրենց գործունէութիւնը միշտ վերանայումի ենթարկող մշակութային սպասարկուներ: Դաստիարակիչին աշխատանքը շատ անգամ կը տեսնենք որպէս անցեալէ եկած գիտելիքներու կրկնութիւնը, կարծէք երեխաները այդ գիտելքներուն կրաւորական ընդունարանները ըլլային: Մտածելու այդ ձեւը մասնաւորաբար սխալ ու վնասակար է, երբ հարցը կը վերաբերի սփիւռքեան վիճակի մէջ լեզու մը փոխանցելու: Դաստիարակը պէտք է հետեւաբար անդադար վերամտածէ իր կատարած աշխատանքին հիմունք ները: Անցեալէն աւանդուածը պէտք է մէկ քով դրուի, երբ անկէ եկած աւանդութիւնները անբաւարար են, նախապաշարումներու վրայ հիմնուած են, ու չեն համապատասխաներ երեխաներու պէտքերուն եւ կարողութիւններուն:
Նոյն բանը կ՛ըսէր ասկէ գրեթէ հարիւր տարի առաջ Կոմիտաս վարդապետը, Պոլսոյ Էսայեան վարժարանի ուսուցիչներուն առջեւ արտասանած ուղերձի մը ընթացքին, 1912-ին: Կը մէջբերեմ իր խօսքերը, որոնք այնքա՜ն տպաւորիչ են.
Մենք մանուկներու հոգեկան պահանջներուն յարմարցուած դասագիրքեր չունինք,մեր դասագիրքերը լեցուն են փիլիսոփայական, բայց ոչ ճիշդ մանկական նիւթերով: […] Անոնց, որ տակաւին կեանքի հասկացողութիւնը չունին, դուք տուած էք կեանքի փիլիսոփայութեան դասեր: Ասիկա իր մտաւոր ստամոքսը չի կրնար մարսել. ծուռ, ծո՞ւռ դաստիարակութիւն է: Իսկական վարժապետներ չկան: Եթէ մանուկը չի հասկնար ձեր դասաւանդութիւնը, յանցանքը ձերն է, որովհետեւ չէք կրցած հասկնալ անոր հոգին. պէտք է վար իջնել մինչեւ անոր հոգեկան աստիաճանը […](1):
Կոմիտասին ըսածը պէտք է հասկնալ որպէս մանկավարժական սկզբունք: Այդ սկզբունքն է, կարծեմ, որ ներշնչումի աղբիւր եղած է մեզի համար, երբ Փարիզի մէջ «Մկնիկ» երկլեզու աշխատանոցը հիմնեցինք: Նոյն սկզբունքը տարիներով առաջնորդած է զիս որպէս Նիւ Ճըրզիի Յովնանեան վարժարանի տնօրէնուհին: Էական սկզբունք մըն է երեխայէն մեկնելու, երեխան յարգելու, ամէն ինչ իր աչքով դիտելու սկզբունքը: Նոյն սկզբունքը ի զօրու է անկասկած ամէն տարիքի սորվողի մը համար: Բայց չափահասները ունին պաշտպանուելու միջոցներ, երբ սխալ մօտեցումի մը դիմաց դրուած են: Երեխաները չունին միշտ այդ կարելիութիւնը, կրնան աւելի դիւրութեամբ վնասուիլ: Առաւել եւս` նոր լեզու մը սորվելու իրենց բնական պատրաստակամութիւնը պէտք է առաջնորդէ մեծերուն վերաբերմունքը, եթէ վերջիններս ի վիճակի են անոր վրայ հիմնելու իրենց մօտեցումը: Ահա՛ ինչու երեխային տեսանկիւնը որդեգրելը լաւագոյն կեցուածքը պիտի ըլլայ միշտ լեզուի ուսուցիչներու համար: Երեխային ցանկութիւնն է,որ պիտի առաջնորդէ մեզ: Ատկէ` նաեւ հսկայ պատասխանատուութիւնը, որ բեռցուած է մեր ուսերուն:
Մանրամասնելէ առաջ ըսածներս` կ՛ուզեմ հիմա պահ մը պատմական շեղանցք մը առաջարկել, նշելու համար որ ասկէ առաջ ալ հայերէն լեզուն նմանօրինակ կացութիւններու մէջ գտնուած է: ԺԸ. դարուն, այսինքն այնպիսի շրջանի մը, երբ հանրային դաստիարակութեան գաղափարը չկար տակաւին ու գաւառներու, ինչպէս քաղաքներու հայ բնակչութիւնը յաճախ անգրագէտ էր, Մխիթար Աբբահայրը իրեն յանձնուած տղոց, որոնք յաճախ թրքախօս էին, նախ հայերէն կը սորվեցնէր, այսինք` աշխարհաբար հայերէն եւ յետոյ միայն գրաբարի կ՛անցնէր, եւ` աւելի բարձր գիտութիւններու:
Այդ աշակերտներուն համար է, որ գրած է 1727-ին լոյս տեսած աշխարհաբարի առաջին քերականութիւնը: Ու ատկէ դար մը ետք է միայն, որ նոյն աշխարհաբարը դարձած է դպրոցներուն մէջ խօսուած ու դասաւանդուած լեզուն` դառնալով միաժամանակ Օսմանեան կայսրութեան հայերուն հաղորդակցութեան եւ մշակութային լեզուն: Եւ նոյնիսկ այդ պայմաններուն տակ, գիտենք, որ 1920-էն ետք է միայն, որ Միջին Արեւելքի հայերը լիովին հայախօս համայնքներ կազմած են: Միջագետքի վերապրողներուն մեծամասնութիւնը հեռու էր հայախօս ըլլալէ:
Բայց այն ատեն ո՞ւր է տարբերութիւնը անոնց եւ մեր միջեւ, ո՞ւր է տարբերութիւնը ԺԹ. դարու վիճակին եւ ժամանակակից արեւմտեան երկիրներու վիճակին միջեւ, ինչ կը վերաբերի լեզուի իւրացման:
Տարբերութիւնը հետեւեալ ձեւով պիտի բացատրէի: Վերը նկարագրուած գոյավիճակներու պարագային, երեխաներուն համար լեզուն միշտ շրջակայ աշխարհը յայտնաբերելու միջոց մըն էր: Կ՛ուզեմ ըսել` միմիայն հայկական աշխարհին վրայ բացուած պատուհան մը չէր: Պատուհաններէն մէկն էր, նոյնիսկ եթէ միակը չէր, որուն ընդմէջէն կապ կը հաստատէին աշխարհին հետ, իրենք իրենց հետ, իրենց աշխատանքին հետ: Ինչ որ հայերէնի դասաւանդումը կորսնցուցած է, այդ կարողութիւնն է, լեզուն յայտնաբերումի միջոց մը դարձնելու կարողութիւնն է, այսինքն` բուն լեզուէն դուրս ուրիշ բաներ ալ յայտնաբերելու միջոց ըլլալու կարողութիւնը: Այդ է, որ պէտք է միասին վերստեղծենք, այդ կարողութիւնը:
Եւ այս կէտին շուրջ, ընդունեցէ՛ք որ տարբերութիւնը մեծ չէ Միջին Արեւելքի (այսինքն այսօր գլխաւորաբար` Պոլսոյ եւ Պէյրութի) մէջ ի զօրու դաստիարակչական մօտեցումներուն եւ Եւրոպայի կամ Հիւսիսային Ամերիկայի հայկական համայնքներուն մէջ ի զօրու մօտեցումներուն եւ մտայնութիւններուն միջեւ: Բոլոր այս համայնքներուն մէջ,լեզուով աշխարհին բացուելու նոյն այդ կարողութիւնն է, որ պէտք ունի վերամշակուելու, վերստեղծուելու:
Այո՛, պէտք ունինք ստեղծելու հայերէն լեզուն դասաւանդելու նոր մօտեցում, որուն շնորհիւ երեխաներուն վերստին պիտի ընձեռուի այդ լեզուով աշխարհին բացուելու հնարաւորութիւնը, մէկ ու միակ աշխարհին որ ունինք, բայց անոր` ամբողջութեա՛մբ, եւ ոչ թէ միայն այդ աշխարհին «հայկական» կարծուած ու հռչակուած երեսակին:
Երկու լեզու մէկ աշխարհի համար, ահա՛ ինչ պիտի ըլլայ մեր սկզբունքը, ահա՛ նաեւ ինչ պիտի ըլլայ համաքաղաքացիութիւն մշակելու մեր ձեւը, երկլեզութեան կամ բազմալեզուութեան մեր եղանակը(2):
Ո՛չ մէկը մեզի համար առաջուընէ պատրաստած է այս տեսակի երկլեզուութեան մը համապատասխան դաստիարակչական մտածողութիւն մը եւ մանկավարժական փիլիսոփայութիւն մը: Ո՛չ ԺԹ. դարու Խաչատուր Աբովեանի գործը, ո՛չ Ի. դարու մուտքին Զապէլ Ասատուրի եւ ուրիշներու դասագիրքերը, ո՛չ Լեւոն Շանթի մանվարժական ուսումնասիրութիւնները, այն շրջանին, երբ Պէյրութի Ճեմարանը կը ղեկավարէր: Ու ո՛չ ալ, վերջապէս, հանրապետական Թուրքիոյ շրջանին Պոլսոյ մէջ հաստատուած Յարութիւն Հինդլեանին «Նոր Դպրոց»-ը, իր նորարար մանկավարժութեամբ հանդերձ: Ուրեմն մե՛նք պիտի ընենք: Ամէն ինչ պիտի վերստեղծենք ծայրէն: Մեզի սպասող մարտահրաւէրն է:
ԱՆԻ ԿԱՐՄԻՐԵԱՆ
(1) Տե՛ս «Յառաջ Միտք» եւ «Արուեստ», թիւ 204, 7 մայիս 1995: Մէջբերուած տողերը «Պարն ու մանուկը» վերնագիրով լոյս տեսած են առաջին անգամ Թէոդիկի «Ամէնուն տարեցոյցը»-ին մէջ, էջ 478-484:
(2) Այս մասին տե՛ս իմ «Երկու լեզու, մէկ աշխարհ» վերնագրուած յօդուածս, Յառաջ Միտք եւ Արուեստի նոյն համարին մէջ, 7 մայիս 1995:
(Շար. 1)