Երբ Թրքերէնն Ու Հայերէնը…Կը Միաձուլուին

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

Այս գրութիւնս կը նուիրեմ իր ամբողջ կեանքը թրքերէն եւ թրքաբարոյ երգերու դէմ պայքարող, նորոգ հանգուցեալ ընկերոջս` Յակոբ Եափուճեանի յիշատակին:

Սոյն յօդուածս գրուած էր աւելի քան երկու ամիս առաջ, սակայն նախընտրած էի աւելի առաջնահերթ գրութիւններ ուղարկել «Ազդակ», երբ սիրելի ընկերս անակնկալօրէն մեկնեցաւ այս աշխարհէն` առանց կարենալ կարդալու գրութիւնս:

Յիշատակդ անթառամ, սիրելի՛ գաղափարակից ընկեր եւ գրչեղբայր:

Պայծառ, արեւոտ կիրակի մըն էր: Կարդալէ ու գրելէ «յոգնած», ելայ դուրս` վարդերս ջրելով քիչ մը հանգստանալու:

Թրքերէն երաժշտութիւն մը հասաւ ականջներուս: Վայրկեանի մը համար տակաւին հայահոծ Պուրճ Համուտի մէջ գտնուելու խաբկանքը ունեցայ: Մանկութեան ու պատանեկութեան տարիներս, երբ այդ թաղերուն բնակչութեան ջախջախիչ տոկոսը հայեր էին, եւ թրքերէն ունկնդրելը բնական երեւոյթ էր: Այդ երաժշտութիւնը հայերու բնակարաններէ կը լսուէր: Թուրքի՞ հանդիպիլ: Ո՞ր թուրքը պիտի համարձակէր այցելել այդ փոքրիկ «Հայաստանը»:

Աւելի ուշ այն տպաւորութիւնը ունեցայ, որ մեր թաղին մէջ հայ նոր դրացիներ ունեցած ենք, եւ անոնց տունէն է, որ կը հասնի այդ անախորժ երաժշտութիւնը:

Սովորութիւն դարձած է, երբ թրքերէն խօսողի մը հանդիպինք, մէկու մը տունէն կամ ինքնաշարժէն թրքերէն եղանակ մը հասնի մեր ականջներուն, անմիջապէս կը հետեւցնենք, որ այդ անձը հայ է:

Յանկարծ յիշեցի, որ տարի մը առաջ թուրք դրացի մը ունեցած էի, եւ հակառակ իր բարեւը անտեսելուս, շաբաթ մը ետք, հանդերձ ընտանիքով եկած էին տանս դուռը բախած` ըսելու. «Ձեր նոր դրացիներն ենք եւ, մեր սովորութիւններուն համաձայն, անուշեղէնով մը կը փափաքինք թաղեցիներուն ծանօթանալ»:

Դրան առջեւէն, առանց «ներս հրամեցէք»-ի կինս վերցուցած էր անուշեղէնը, որ անմիջապէս տարած էր… աղբաման:

Տարի մը անցած է այդ թուականէն: Իրարու տուն չենք այցելած, սակայն աւելի «մեղմացած» եմ: Հեռուէն ձեռքի բարեւին կը պատասխանեմ անժպիտ ու անմիջապէս կը մտնեմ ներս` զգուշանալով  իր այցելութենէն: Տանս մէջ թուրք չէ՛ մտած …

***

Առաջին անգամն էր, որ թուրք դացիիս տունէն թրքերէն երգ կը հասնէր ականջներուս:

Ամերիկայի մէջ, ձայնասփիւռ կամ հեռատեսիլ, ցած ձայնով ունկնդրելու սովորութիւնը խիստ գնահատելի է: Դրացիները չեն խանգարեր, սակայն այդ օր իր հայ դրացիին լսելի դարձնելու միտումո՞վ բարձրացուցած էր թրքերէն երաժշտութեան ձայնը, թէ՞ այլ նպատակով, ինծի համար յստակ չէր: Այդ երաժշտութեամբ կ՛ուզէր ջղայնացնե՞լ զիս, թէ՞ գոհացնել: Հաւանաբար տեղեակ է, որ մեծ է թրքական երաժշտութիւն ունկնդրող հայերու թիւը: Ինչպէ՞ս կարենար գուշակել, որ կան նաեւ ինծի նման բազմաթիւ հայեր, որոնք անհանդուրժելի կը գտնեն այդ երաժշտութիւնը:

Զարմանքս մեծ եղաւ, երբ նոյն տունէն, այո՛, թուրքին տունէն, շատ չանցած, սկսաւ նաեւ «հայերէն» երաժշտութիւն մը հասնիլ ականջներուս:

Ծանօթ «հայերէն» երգ մըն էր, սակայն բառերը բնորոշելու դժուարութեան մէջ էի: Չէի կրնար յստակօրէն զանազանել, «հայերէ՞ն» է, թէ՞ թրքերէն, այնքա՜ն նոյնանման էին:

Պահ մը միամիտ այն մտածումը ունեցայ, որ թուրք դրացիս դիտումնաւոր կերպով, իր հայ դրացիին հաճոյք պատճառելու միտումով, թրքերէնի կողքին, նաեւ հայերէն կ՛ունկնդրէ: Արդեօ՞ք այդպէս է, թէ՞  քանի մը երգիչներու «հայերէն» երգերուն թրքերէնէ թարգմանութիւնն է, որ ես կը դժուարանայի զանազանել:

«Հայերէն» եւ թրքերէն: Այնքա՜ն նոյնանման:

Կրնա՞յ ըլլալ, որ դիտումնաւոր կերպով բարձրացուցած էր ձայնասփիւռին ձայնը` հասանելի դարձնելու իր հայ դրացիին եւ ըսելու. «Տեսա՞ր, մենք «եղբայրներ» ենք եւ խտրութիւն չենք դներ ձեր եւ մեր երաժշտութեան մէջ», սակայն այդ «ձեր»-ը, որ «հայերէնն» է, նոյնքան խորթ հնչեց ականջներուս, որքան` «մեր»-ը, որ այս պարագային ի՛ր երաժշտութիւնն է: Թրքերէնը:

Մտայ ներս: Երաժշտական հաւաքածոներուս մէջէն ընտրեցի Կոմիտասի եւ Սայեաթ Նովայի իսկական հայկական երաժշտութիւն եւ ագահօրէն ունկնդրեցի:

Ունկնդրեցի… արցունքոտ աչքերով:

Մի՛ զարմանաք, այո՛, մանուկի մը նման արտասուեցի:

Արտասուելուս պատճառը Կոմիտասն ու Սայեաթ Նովա՞ն էին, թէ՞ թուրք դրացիիս տունէն հասած «երաժշտութիւնը»: Հաւանաբար` երկրորդը:

Առաջին անգամը չէ, որ թրքերէն երաժշտութիւնը արցունք կը խլէ աչքերէս: Չկարծէք որ այդ երաժշտութիւնը ունկնդելով կը յուզուիմ: Բնա՛ւ երբեք: Սակայն թրքերէն երաժշտութիւնը արցունք կը խլէ աչքերէս: Ընդվզումի ու ջղայնութեան արցունքներ` ի տես հայ ունկնդիրներու, ի տես հայերու գնահատանքին մեզ կոտորած, տեղահանած թուրքին երաժշտութեան:

***

1981: Նոր ժամանած էի Լոս Անճելըս: Ընտանիքիս մնացած անդամները տակաւին Պէյրութ կը գտնուէին: Պատերազմը տակաւին չէր աւարտած: Առանձին էի ու մտահոգ: Մտահոգ` Պէյրութ գտնուող հարազատներով ու բարեկամներով: Մտահոգ` ի տես ծննդավայրիս աւերումին: Դարձած էի գերզգայուն, եւ աննշան դէպքի մը պարագային, արցունքներս կը յորդէին:

Բարեկամներէս մէկը հրաւիրուած էր տարեդարձի մը, եւ հրաւիրող  անձը փափաքած էր, որ Պէյրութէն նոր ժամանած բարեկամն ալ ընկերանայ իրեն: Հրաւիրուելուս պատճառը ինծի համար յստակ չէր: Ներկայութի՞ւնս հաճելի էր, թէ՞ առանձին ըլլալուս` կը մեղքնար:

Առանձնութիւնը նախընտրելի էր, սակայն բազմաթիւ պնդումներուն տեղի տուի ու գացի:

Ոտքս կոտրէր ու չերթայի:

Ընդարձակ տան մը պարտէզին մէջ տեղի կ՛ունենար տարեդարձի խրախճանքը:

Նուագախումբ մը քանի մը հայկական մեղեդիներով կը ճոխացնէր երեկոն, որմէ քիչ ետք բեմ բարձրացաւ նուագախումբին երգիչը եւ սկսաւ երգել քանի մը «հայերէն» երգեր: Բառերը հայերէն էին, սակայն այնքա՜ն հեռու հայկականութենէ:

Տան տէրը մօտենալով երգիչին` ականջին բաներ մը փսփսաց:

«Հաւանաբար թրքաբարոյ երգացանկէն դժգոհ է», միամտօրէն մտածեցի: Զարմանքս մեծ եղաւ, երբ անմիջապէս «հայերէն», բայց թրքերէն բուրող երգերը փոխարինուեցան իսկական թրքերէնով: Ներկաները գոհ էին: Քանի մը հոգի նոյնիսկ կը մասնակցէին այդ երգերուն: Տան պարտէզին անկիւնը կար անձ մը, որ առիթի կը սպասէր արցունքները յորդեցնելու: Քաշուեցայ անկիւն մը ու լացի: Լացի երեխայի մը նման: Լացի սգաւորի մը նման: Լացի յուսահատ: Այո՛, լացի: Անգամուան մը համար թրքերէն երաժշտութիւնը չէր լացիս պատճառը: Այդ երաժշտութիւնը սիրող եւ քաջալերողներն էին արցունքներուս պատճառը:

***

Աւելի քան 3 տասնամեակներ անցած են այդ թուականէն, սակայն այդ երեկոն դրոշմուած է ուղեղիս մէջ:

Առաջին եւ վերջին անգամն էր, որ Լոս Անճելըսի մէջ նման անհաճոյ տեսարանի մը հանդիպեցայ: Մանկութեանս տարիներուն յաճախ ականջներուս կը հասնէր այդ երաժշտութիւնը` հայերու տուներէ: Ցեղասպանութենէն անմիջապէս ետք, կիլիկեցի հայ գաղթականներով լեցուն, հայահոծ Հալէպի եւ Պուրճ Համուտի մէջ թրքախօսութիւնն ու թրքերէն երաժշտութիւնը «բնական» երեւոյթ էր քանի մը տասնամեակ: Բազմաթիւ տարեցներ հայերէն խօսելու դժուարութիւն ունէին: Թրքերէն երաժշտութիւնը ի պատուի էր: Այդ երգերով իրենց ծննդավայրը կը յիշէին: Նշանախօսութիւններ եւ հարսանեկան խրախճանքներ, թրքերէն երգերով կը խանդավառուէին: Բարեբախտաբար, Ցեղասպանութեան յիսնամեակէն ետք, թրքախօսութիւնը վերցնելու լուրջ աշխատանք տարուեցաւ, իսկ աւելի ուշ թրքերէն երգերը փոխարինուեցան հայերէնով: Ամէնուրեք հայերէն երգն էր, որ կը հասնէր մեր ականջներուն, շնորհիւ կարգ մը հայ երգիչներու` թրքերէն երաժշտութիւնը դուրս նետուեցաւ հայ տուներէ, սակայն այդ ուրախութիւնը երկար չտեւեց: Հայերէն երգերու կողքին, սկսանք հանդիպիլ մեծ թիւով թրքաբարոյ «հայերէն» երգերու: Երգեր, որոնք աւելի թրքերէնի կը նմանին, քան` հայերէնի: Այսօր թրքախօսութիւնն ու թրքերէն երգերը վերցուած են հայ տուներէն, սակայն թրքաբարոյ երգերը, նուազելու կամ արմատախիլ ըլլալու փոխարէն, դժբախտաբար շատ աւելի ընդունելութեան կ՛արժանան, քան` իսկական, մաքուր հայերէն երգերը:

***

Լիբանանի մէջ, Ատիս Հարմանտեանով եւ Լեւոն Գաթրճեանով սկսած հայերէն երգերէն ետք, ինչպէ՞ս եւ ուրկէ՞ մուտք գործեցին թրքաբարոյ երգերը:

Հայաստան տակաւին խորհրդային Միութեան մաս կը կազմէր, եւ մեծ թիւով յայտնի արուեստագէտներու կողքին, բազմացան «ռապիզ» երգիչները: Նոյնը պատահեցաւ Լիբանանի մէջ: Որակաւոր երգիչներու կողքին, մուտք գործեցին անորակները:

Ուրկէ՞, ինչպէ՞ս եւ ե՞րբ սկսաւ այս աւերը:

Կարծես բաւարար չըլլար հայ լեզուին աղաւաղումը` աբեղեանական ուղղագրութիւնը, օտար բառերով «հարուստ» գրութիւնները, որոնք ներկայիս նոյնքան աւերներ կը գործեն: Այսօր մաքուր հայերէն մեկնաբանողներուն մեծամասնութիւնը ակամայ «հանգստեան» կոչուած է, մինչ անորակ երգիչները կը «ճոխացնեն» հայկական խրախճանքները:

Մտահոգութիւններով լեցուն ազգ մըն ենք:

Մեր հողերու պահանջատիրութեան կողքին ունինք նաեւ շատ մը այլ մտահոգութիւններ: Արեւմտահայ լեզուի կորուստի մտահոգութիւն, աբեղեանական ուղղագրութիւն, օտար բառերու գործածութիւն եւ… շարքը երկար է:

«Մեղաւոր, մեղաւոր, Ասա՛ ինձ, թէ ո՞վ է մեղաւոր» (Ժող. Երգ)

Դժուար է ճշդել, թէ ո՞վ է իսկական մեղաւորը:

Մեծասքանչ հայոց լեզուի մեսրոպեան ուղղագրութիւնը մէկդի ձգելով` Հայաստանի մէջ որդեգրեցին աբեղեանականը: Նոյնն է պարագան հայերէն երաժշտութեան: Ունեցած ենք Սայեաթ Նովա եւ Կոմիտաս վարդապետ, ունեցած ենք Յովհաննէս Պատալեան, Ռայիսա Մկրտչեան, Ռուբէն Մաթեւոսեան, եւ ներկայիս թրքաբարոյ երգերով ու երգիչներով ողողուած են մայր հայրենիքն ու սփիւռքը:

«Մեղաւոր, մեղաւոր, Ասա՛ ինձ, թէ ո՞վ է մեղաւոր»:

Լոս Անճելըս, 2018