Գեղամի հետեւեալ կենդանագիրը կը պարտինք ֆետայի եւ քաղաքական գործիչ Ռուբէնին (1881-1951) 55, որ 1906-1908 պատասխանատուութիւններ ստանձնած է Գեղամին հետ.
Ան հին յեղափոխական էր, բայց մարտական գործիչներէն տարբեր հայեացքներ ունէր, Հրայրի նման զգուշ էր ու կողմնակից` խաղաղ միջոցներու: Ան մեծ յոյս ունէր եւրոպական պետութեանց միջամտութեան վրայ ու կը հաւատար հասնիլ բարենորոգումներու իրագործման` առանց ըմբոստութեան ու արիւնահեղութեան: Ան կանգնած էր յեղափոխութեան ու պահպանողականութեան միջեւ: Մշոյ առաջնորդարանի քարտուղարն էր, բայց ըստ էութեան, ինքն էր առաջնորդը, որովհետեւ ինչ առաջնորդ ալ գար, անպայման կը շարժէր իր ցուցմունքներով ու խորհուրդներով: Գեղամ, խառնուածքով ազնիւ ու հայրենասէր, կը սիրուէր բոլորէն, կ’ապրէր ժողովուրդին կեանքով ու ժողովուրդին վիշտը իր վիշտն էր: Ասկէ զատ ան [կը համարուէր] «կուսակցութեան մարդը», այսինքն ամէն ոք կը կարծէր, թէ անոր ետեւ կանգնած է ամբողջ կուսակցութիւնը: […] Ինչ որ ալ ըլլային Գեղամի տեսակէտները կուսակցութեան գործելակերպի այս կամ այն ձեւի մասին, ան այնուհանդերձ հաւատացեալ դաշնակցական մըն էր ու խիստ կարգապահ: […] Ան ցերեկները կ’աշխատէր իբրեւ Գեղամ, գիշերները` իբրեւ Տատրակ ու Ասողիկ: Այս կեղծանունները իսկապէս ալ կը համապատասխանէին իր էութեան. տատրակի նման անմեղ էր, երկչոտ ու զգուշ: Ան զէնքի մարդ չէր, զէնքէն կը վախնար, բայց կը պաշտէր ուժեղները եւ զէնք գործածողները: Նա ասողիկի նման գրող էր, լաւ ծանօթ էր Հայաստան աշխարհի բոլոր անցուդարձերուն, պատմութեան, հայ ժողովուրդի բարքերուն, կը հաւաքէր երգեր, աւանդութիւններ, եւայլն: Ան էր, որ կը գրէր կառավարութեան, պատրիարքարանի ու կուսակցութեան բոլոր նամակները, տեղեկութիւնները, վիճակագրութիւնները: Մէկ խօսքով, Գեղամ Դուրան Բարձրաւանդակի գրիչն էր, անոր մտաւոր աշխատանքը տանողը, այդ աշխարհի քեաթիպը: Ասկէ զատ, ան գործելով Մուշ քաղաքի առաջնորդարանին մէջ` կը հաւաքէր բոլոր պաշտօնական եւ ոչ պաշտօնական տեղեկութիւնները. յարաբերութեան մէջ էր պետական պաշտօնեաներու հետ: Այսպիսով ան թանկագին տեղեկութիւններ կը հայթայթէր կուսակցութեան ու յեղափոխականներուն, կ’իմանար վտանգները, խուզարկութիւնները, զօրքերու շարժումները եւ մեզ կը տեղեկացնէր ըստ այնմ: Կարելի է անվարան ըսել, որ Գեղամին ու ընկերներու շնորհիւ էր, որ շատ կռիւներէ խուսափած ու շատ հաւանական մահերէ ազատած ենք 56:
Ամէն բան ըսուած է հոս: Պոսթընի ՀՅԴ արխիւները կը պահեն այս գրութիւնները, տեղեկագրերը, խմորատիպ 57 կամ անտեսանելի մելանով գրուած նամակները, որոնք տարիներ շարունակ Գեղամի կողմէ ղրկուեր են ղեկավար զանազան մարմիններու, Բիւրոներուն 58, ինչ որ կը հաստատէ նաեւ Վահան Փափազեան.
Գեղամ Տէր Կարապետեան` մեր հին յեղափոխականներէն, Տարօնի «Տատրակ»-ը. […] լուռ ու մունջ եւ հազար վտանգներու մէջէն կրցաւ իր կապերը երբեք չխզել կուսակցական վերին մարմիններու հետ եւ անզուգական Վարդան վարդապետին կից` չափաւորեց բազմաթիւ ասպատակային եւ վնասակար ելոյթներ` մեր ֆետայական խումբերու 59:
Հակառակ քաղաքական իսկական վտանգներուն` Գեղամ փափաքած էր Տարօնը ներկայացնել Վիեննայի մէջ կայացած ՀՅԴ 4-րդ Ընդհանուր ժողովին (1907) 60: Խորհրդապահական շրջանակէն դուրս գալո՞ւ, թէ՞ մարտավարական, ներքին կարգապահական, ընկերվարութեան կամ կովկասեան հարցերուն առնչուող վիճարկումներուն մասնակցելու ցանկութիւն: Գրեթէ անտարակոյս կարելի է հաստատել, որ ինք գրած է ժողովին ներկայացուած` Դուրան-Բարձրաւանդակի գործունէութեան տեղեկագիրը (93 էջերէ բաղկացած ձեռագիր տեղեկագիր մը) 61: Այդուհանդերձ, կը մերժուի անոր թեկնածութիւնը: Նախընտրութիւնը կը տրուի ֆետայի Սարհատին (Գէորգ Չաւուշ, 1870-1907): Սակայն Սարհատ եւս չի մեկնիր Վիեննա: Տարօնէն դուրս երթալու համար, որ 1904-էն ի վեր պաշարուած էր բանակին կողմէ, պէտք էր անցնիլ լեռներու գագաթներով: Ձիւնախառն ահաւոր բուքն ու սառը քամին երկու առիթով կը ստիպեն անոնց ետդարձ ընել, ինչպէս ժամանակին` Քսենոֆոնի զինուորները 62: Ու քանի մը ամիս ետք, Սուլուխի կամուրջին վրայ թուրք ոստիկանութեան հետ կռիւի բռնուելով, Գէորգ Չաւուշ կը նահատակուի` անցնելով Տարօնի առասպելներու ոսկեայ էջերուն, ուր հերոսներու փառքը կը հիւսեն ժողովրդական երգեր:
1908-ի ամրան ցնծութեան օրերուն, երիտթուրքերու յաղթանակէն եւ օսմանեան սահմանադրութեան հաստատումէն ետք, Սուրբ Կարապետ վանքին մէջ կը գումարուի Դաշնակցութեան Դուրան- Բարձրաւանդակի նշանաւոր Շրջանային ժողովը (15-17 սեպտեմբեր 1908): Հոն կ’որոշուի ու կը պարտադրուի ֆետայիներու զինաթափումը, որուն մասին Ռուբէն կը պատմէ յուզիչ շեշտերով 63: Ցրուելէ առաջ` … ժողովը այդ պատգամաւորութեան կ’որոշէ Պ. [Պրն.] Ռուբէնը…..: Ժողովս միաձայն հաւանութեամբ կը պահանջէ նաեւ Պ. [Պրն.] Ռուբէնի հետ ընկերանայ Պ. [Պրն.] Գեղամ Տէր Կարապետեանը անպայման կերպով` ներկայ գտնուելու եւ դաշնակցական Ե. Ընդհանուր ժողովին ներկայացնելու Դուրանի ժողովրդեան ցաւերն ու պահանջներն:
Բանաձեւ մը, որ կ’ապացուցէ կազմակերպութենէն ներս Գեղամի ներշնչած վստահութիւնն ու յոյսը: Քանի մը շաբաթ ետք, նոյեմբեր 1908-ին ան վերջապէս կ’իրականացնէ երկար ժամանակէ ի վեր զսպուած քաղաքական ձգտում մը` ընտրուելով օսմանեան խորհրդարանի Մշոյ շրջանի պատգամաւոր (mebus): Կը պարզուի սակայն, որ ՀՅԴ օրուան ղեկավարութիւնը նախընտրած էր Անդրանիկը, որ ճանչցուած եւ խիզախ «զինուորական» գիծի գործիչ մըն էր:
Վիեննայի Ընդհանուր ժողովէն ետք ՀՅԴ դարձած էր Երկրորդ միջազգայնականի անդամ (1907), եւ այնուհետեւ կը ներկայանար ընկերվարական պիտակով 64: Օսմանեան առաջին խորհրդարանի անդրանիկ նիստին, գումարուած` դեկտեմբեր 1908-ին, Գեղամ իբրեւ Մշոյ դաշնակցական պատգամաւոր` 7 այլ պատգամաւորներու հետ (3 դաշնակցական, 1 հնչակեան 65, եւ 3 պուլկար, ընդամէնը 8 պատգամաւոր` 266-ի վրայ) մաս կը կազմէր «աշխատաւորներու հոսանքին», որ կը ներկայանար իբրեւ Օսմանեան կայսրութեան «աշխատաւորներու շահերու» պաշտպան:
Այդպէս էր առնուազն տեսականօրէն: Դաշնակցական խորհրդարանականի հանգամանքով Գեղամ կը հրաւիրուի ՀՅԴ 5-րդ Ընդհանուր ժողովին, Վառնա (15 օգոստոս-15 սեպտեմբեր 1909) 66, այն օրերուն, երբ կուսակցութիւնը պէտք էր հաստատէր իր զօրակցութիւնը օսմանեան նոր համակարգին, ինչպէս նաեւ իր համագործակցութիւնը` երիտթուրքերու Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէին հետ (CUP/Ittihat ve Terakki), Ատանայի ջարդերէն եւ Ապտիւլ Համիտ Բ.ի իշխանութեան անկումէն ետք (Մարտ-Ապրիլ 1909): Գեղամ աշխուժօրէն կը մասնակցի Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կայացած ՀՅԴ 6-րդ Ընդհանուր ժողովին (17 օգոստոս-18 սեպտեմբեր 1911) 67: Ճշմարտութեան ժամը հնչած էր: Յայտնի «աշխատաւորական» ճակատի պատգամաւորները խստօրէն կը քննադատուին համախորհուրդ գործունէութեան պակասի, անհատական թշնամանքներու եւ մանաւանդ արեւելեան նահանգներու վատթարացող կացութեան շուրջ բաւարար տեղեկութիւն փոխանցած չըլլալու պատճառով (հայ գաղթականներու վերադարձի անկարելիութիւն, հողային հարց, անապահովութեան աճ, արդարութեան բացակայութիւն, ծանր հարկերն ու անոնց գանձումին ձեւը, ինչպէս նաեւ, 1909-էն ի վեր ոչ մահմետական բնակչութեան պարտադրուած զինուորական ծառայութեան պայմանները):
Գեղամ հռետոր մը չէր եւ, ինչպէս կ’երեւի, անոր ելոյթները օսմանեան խորհրդարանին մէջ եղած են հազուադէպ ու անդադար միեւնոյն նիւթը արծարծող 68, իսկ խորհրդարանի նշանաւոր դէմքը եղած է Գրիգոր Զոհրապ (1861-1915)` «ազատական» պատգամաւոր մը, հրապուրող, հանրայայտ հայ գրագէտ եւ միանգամայն թրքախօս փայլուն իրաւաբան: Գեղամ երկչոտ էր, լռակեաց, զուսպ եւ շուքի մէջ աշխատող, իսկ իր երկչոտութիւնը կը կրկնապատկուէր քանի չէր տիրապետեր թրքերէնին ու մանաւանդ օսմանլի 69 գրութեան: Սակայն ՀՅԴ 6-րդ Ընդհանուր ժողովին, երբ ան իբրեւ տարօնցի մտաւորական կը ներկայանայ Ասողիկ 70 անունով, Գեղամ կը հակադրուի Բիւրոյին: Անոր համար Իթթիհատին հետ կնքուած դաշինքը որեւէ դրական հետեւանք չէ ունեցած արեւելեան նահանգներու հայութեան համար, եւ նոյնիսկ հակառակ ազդեցութիւն ունեցած է` տեղի տալով հակազդեցութիւններու եւ «հալածանքներու»: Եթէ ՀՅԴ կը փափաքի համաձայնիլ Իթթիհատին հետ, ինչո՞ւ չի փորձեր նոյնը կատարել հայկական միւս կուսակցութիւններուն հետ: Ինչո՞ւ չի փորձեր միանալ քիւրտերուն եւ յատկապէս` քիւրտ ռայաներուն: Հողային հարցը կարգաւորելու եւ այդ ուղղութեամբ անհրաժեշտ լուծում մը գտնելու համար արդեօք աւելի լաւ չէ՞ խաղաղ յարաբերութիւններ պահել միւսներուն հետ 71: Այս պատճառով է, որ Գեղամ կ’ընդդիմանայ Իթթիհատին հետ յարաբերութիւնները խզելու եւ ինքնապաշտպանութեան մարտավարութեան վերադառնալու հեռանկարին, որոնց հետեւանքները աւելի վատ կը լինի. գիտնալու էք, որ մեր ժողովուրդը նոյնիսկ պարզ-անձնական ինքնապաշտպանութեան չէ ուզած դիմել […] որովհետեւ ինքնապաշտպանութիւնը տեղական իշխանութիւններու կողմէ միշտ մեկնուած է իբրեւ ըմբոստութիւն պետական օրէնքներու դէմ […] Լաւ կ’ըլլար, որ անոր փոխարէն` մենք պահանջէինք, որ Իթթիհատը մաքրէր իր գաւառական մասնաճիւղերը հին բռնակալ եւ զեղծագործ տարրերէ եւ ընդունէր խառն մարմիններու կազմութիւնը, երկու կուսակցութեանց համար 72:
Սակայն, 1912-ի խորհրդարանական ընտրութիւններու ժամանակ, երբ Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կուսակցութեան եւ ՀՅԴ-ի յարաբերութիւնները խզուելու ընթացքի մէջ էին, Գեղամ կը դիմէ Արեւելեան Բիւրոյին` հովանաւորելու իր թեկնածութիւնը Մշոյ մէջ: Հակառակ կուսակցութեան վերապահութեան, որ կը նախընտրէր թրքերէնին աւելի լաւ տիրապետող թեկնածու մը ունենալ, Գեղամ կ’ընտրուի 73: Յուլիս 1913-ին, Սուրբ Կարապետ վանքին մէջ` Վարդավառի տօնակատարութեան ժամանակ Գեղամ կ՛ընդունուի Վարդան վարդապետէն (1846-1915) 74. Ռոստոմի, Զաւարեանի, Գարմէնի, Ռուբէնի, Կորիւնի 75 հետ միասին: Ան սակայն չի մասնակցիր ՀՅԴ 7-րդ Ընդհանուր ժողովին, որը տեղի կ’ունենայ օգոստոսին, Էրզրումի մէջ 76: Ժողովը կը կազմէ «երրորդ Բիւրօ մը` Հայաստանի համար», որուն գործունէութեան դաշտը պիտի ընդգրկէր արեւելեան վեց վիլայէթներու եւ Տրապիզոնի շրջանը, եւ որ կը նախատեսէր բնակչութեան վերազինումը` հաւանական ճակատումի մը պարագային զայն նախապատրաստելու նկատառումով 77:
Սիմոն Զաւարեանի անակնկալ մահը (1866-1913) ծանր հարուած մըն էր: Ան վերադարձած էր Կոստանդնուպոլիս` երկար ու յոգնեցուցիչ կեցութենէ մը ետք Մուշի մէջ, ուր կը վարէր Տարօնի հայկական դպրոցներու պատասխանատուի պաշտօնը:
ՀՅԴ կը կազմակերպէ իսկական ազգային յուղարկաւորութիւն` ի պատիւ այս աշխարհական սուրբին, որուն տուած էր «Կուսակցութեան խիղճը» մականունը, եւ զօրաշարժի կ’ենթարկէ իր բանաստեղծները` Աւետիս Ահարոնեան, Դանիէլ Վարուժան, Սիամանթօ: Գեղամ, որ իրապէս գնահատած էր Զաւարեանը, կը կարդայ անոր դամբանականը` Բանկալթիի գերեզմանատան մէջ (20 հոկտեմբեր 1913) 78:
Պալքանեան պատերազմի թէժ օրերն էին. դիւանագիտական սուր պայքար կը մղուէր եւրոպական տէրութիւններուն միջեւ: Ռուսիա կը յաղթահարէ Գերմանիոյ ընդդիմութիւնը, ձեռք կը ձգէ տէրութիւններու համաձայնութիւնը` թրքահայաստանի բարենորոգումներուն շուրջ եւ կը յաջողի զայն ընդունիլ տալ օսմանեան կառավարութեան (8 փետրուար 1914): Արեւելեան վեց վիլայէթները, որոնց միացուած էր նաեւ Տրապիզոնի վիլայէթը, կը դասակարգուին արեւելեան երկու նահանգներու կազմին մէջ, եւ կը յանձնուին երկու տեսուչներու վերահսկողութեան, որոնց պարտականութիւնն էր հսկել բարենորոգումներու ծրագրի գործադրութեան: Ռուսիոյ նախաձեռնութիւնը տեւաբար կը քաջալերուիՀայ եկեղեցւոյ եւ միութիւններու կողմէ` Թիֆլիսէն Կոստանդնուպոլիս եւ Երեւանէն Փարիզ 79: Կոստանդնուպոլսոյ մէջ Գեղամ մաս կը կազմէ քաղաքացիական խորհուրդի մը, որուն պարտականութիւնն էր իրազեկել նորանշանակ պատրիարք Զաւէնը` իր ընտրութիւններուն եւ առնելիք քայլերուն մէջ 80: Երկու տեսուչներու, նորվեկիացի Հոֆի եւ հոլանտացի Վեսթընենկի նշանակումը ապրիլ 1914-ին` նոր յոյս կը ներշնչէ հայութեան 81: Անկասկած Գեղամ եւս ներշնչուած էր միեւնոյն յոյսերով: Բայց հաւանաբար նաեւ վախցած` մահմետականներու հակազդեցութենէն, նկատի ունենալով, որ թուրք բանակը այդ օրերուն Պիթլիսի մէջ խեղդած էր քրտական ապստամբութիւն մը: Այդ օրերուն, 1914-ի գարնան, խորհրդարանական չնախատեսուած ընտրութիւններու աւարտին, որոնք յատկանշուած էին իթթիհատականներու եւ անոնց երրորդութեան` Թալէաթի, Էնվերի ու Ճեմալի բացարձակ յաղթանակով 82 Գեղամ «հայկական քուէներով» վերընտրուած էր Մշոյ պատգամաւոր 83: Գեղամ չի մասնակցիր Էրզրումի մէջ օգոստոս 1914-ին տեղի ունեցող ՀՅԴ 8-րդ եւ պատմական Ընդհանուր ժողովին: Եւրոպայի մէջ արդէն իսկ պատերազմ յայտարարուած էր, իսկ թուրք կառավարութիւնը տուն ղրկած էր երկու տեսուչները:
Գեղամի յարաբերութիւնները ՀՅԴ-ի հետ եղած են անկեղծ, բայց երբեմն ալ` լարուած, քանի Գեղամ գիւղական մտաւորականութեան պարզ ներկայացուցիչ մըն էր, իսկ կուսակցութիւնը ժամանակի ընթացքին դարձած էր համաշխարհային կառոյցով կազմակերպութիւն, տարածուած` մինչեւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, օժտուած զինուորական կառոյցով, եւ 20-րդ դարու սկիզբին մասնակից դարձած` Պարսկաստանի, Ռուսիոյ եւ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծագած յեղափոխութիւններուն: Գեղամ տարուած չէ բռնի եւ ցուցական գործողութիւններով, ու թէեւ կը հիանայ հայ առասպելական հերոսներու համեմատելի ֆետայիներու քաջութեան, այդուհանդերձ, քննադատական մօտեցում ունի ՀՅԴ-ի մարտավարութեան նկատմամբ: Ան առաւելաբար պահպանողական է, քան յեղափոխական, ամբողջովին համակուած է Տարօնի իրավիճակով եւ կը մերժէ ինքնապաշտպանութեան ոճի վերադարձը այդ շրջանէն ներս, որ ամբողջովին կտրուած է աշխարհէն եւ ունի մարդուժի, զէնքի ու դրամի մեծ կարիքներ: Լրջօրէն ստանձնելով օսմանեան պատգամաւորի իր դերը` Գեղամ կը ձգտի ներկայացնել Տարօնի ժողովուրդը, եւ ոչ` կուսակցութիւն մը, որուն կովկասեան ղեկավարութեան հեղինակութիւնը չ՛ուզեր ընդունիլ, կը փորձէ ձերբազատիլ անկէ: Հայրենի հողի ու գրչի մարդ ըլլալով` Գեղամ կը ձգտի իր պայքարը մղել գաղափարի ու դաստիարակութեան ճամբով:
Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ
(Շար.4)
—————————————-
55.- «Ռուբէն Տէր Մինասեան – Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու», Ա. Վիրապեան, Խ. Ստեփանեան, Երեւան, 2011:
56.- Ռուբէն, «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները» , Լոս Անճելըս, 1951, հատոր 4-րդ, էջ 62-63:
57.- Տպագրութեան նախնական եղանակ մը:
58.- ՀՅԴ-ի ղեկավարութիւնը կազմուած էր Ժընեւի արեւմտեան եւ Թիֆլիսի արեւելեան Բիւրոներէն: Տե՛ս Հրաչ Տասնապետեան, «ՀՅ Դաշնակցութեան կազմակերպական կառոյցի
հոլովոյթը», Պէյրութ, 1974:
59.- Վ. Փափազեան (Կոմս, 1876-1973), «Իմ յուշերը», Պէյրութ, 1952, Բ. հատոր, էջ 59: Վահան Փափազեանդաշնակցական գործիչ մըն է, որ 1908-ի Վանի ընտրութիւններուն ընտրուեցաւ խորհրդա րանի պատգամաւոր (mebus): Ան հետաքրքրական վկայութիւններ ունի օսմանեան խորհրդարանի եւ անոր հայ պատգամաւորներուն մասին:
60.- ՀՅԴ 4-րդ Ընդհանուր ժողովը տեղի ունեցաւ Վիեննա, 1907-ի 22 փետրուարէն 29 մայիս: Վճռորոշ ժողով մը, որ կը կազմէ Ռուսահայաստանի եւ Թրքահայաստանի կրկնակ ծրագիրը:
61.- «Դուրան-Բարձրաւանդակի Կեդրոնական կոմիտէի տեղեկագիր ուղղուած ՀՅԴ 4-րդ Ընդհանուր ժողովին» խորագրեալ գրութիւնը կը կրէ «1 նոյեմբեր 1906, Տարօն (Մուշ)» թուականը: Տեղեկագիրը ծածկագրուած է Մայր Արաքսի ժողովրդական երգի բառերով, եւ ստորագրուած` Տատրակ եւ Ռուբէն: Հոն կը գտնենք արժէքաւոր տեղեկութիւններ Կեդրոնական կոմիտէի 1904-1906 գործունէութեան շրջանի համեստ պիւտճէին եւ զէնքի ու դրամի տեսանկիւնէն անոր հսկայական կարիքներուն մասին: Տեղեկագրին մէկ բաժինը հրատարակուած է «Նիւթեր ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութեան համար» Դ. հատորին մէջ, էջ 54-72:
62.- Վերջապէս Անդրանիկը եւ Սեբաստացի Մուրատն է (1874-1918), որ Տարօնը կը ներկայացնեն Վիեննայի ժողովին:
63.- Յուշեր (տես. նօթ թիւ 41), էջ 241-244:
64.- Առաջին անգամ ընդունուած է Շթութկարտի Բ. Միջազգայնականի համագումարին իբրեւ կովկասեան կուսակցութիւն, եւ 1909-ին իբրեւ` «յառաջիկային կեանքի կոչուելիք օսմանեան մասնաճիւղի մը ենթաբաժանում»: Տե՛ս Անահիտ Տէր Մինասեան, The role of the Armenian community in the foundation and development of the socialist movement in the Ottoman Empire and Turkey, 1876-1923, «Socialism and nationalism in the Ottoman Empire 1876-1923» աշխատութեան մէջ: Հրատ. M. Tuncay եւ E. Jan Zurcher], 1994 Լոնտոն, էջ 109-156:
65.- Դաշնակցական պատգամաւորներն են` Արմէն Գարօ Փաստրմաճեան, Վարդգէս Սէրէնկիւլեան, Վահան Փափազեան, հնչակեան պատգամաւորը` Մուրատ (Համբարձում Պոյաճեան):
66.- Թիւ 52-ով մէջբերուած վաւերագրեր, Զ. հատոր, էջ 20-150:
67.- Թիւ 52-ով մէջբերուած վաւերագրեր, Ը. հատոր, էջ 8-119:
68.- Գեղամին ելոյթը խորհրդարանի 137-րդ նիստին հրատարակուած է «Ազատամարտ»-ի թիւ 53-ին մէջ, 1909-ին: «Այս անխօս մարդը, որ սկսած էր դառնալ կասկածելի եւ իր անկիւնին մէջ քաշուած, կը կերպարանափոխուէր, երբ մէկն ու մէկը, ընկեր կամ խորհրդարանի որեւէ երեսփոխան, յանդգնէր ժխտել անոր բերած փաստերը` Տարօնի հարստահարութիւններու մասին:…. Իր կցկտուր ճառերը խորհրդարանի մէջ մերթ կը սկսէին Mus ovasinda-ով [«Մշոյ դաշտին մէջ»]. այդ երկու բառերը հերիք էին, որ նստարաններու վրայ նստած մարդիկ խնդային…» : Փափազեան, «Իմ յուշերը», Բ. հատոր, էջ 60 (մէջբերուած թիւ 59-ով):
69.- Արմէն Գարօ, Վահան Փափազեան եւ Վարդգէս Սէրէնկիւլեան կ’ամբաստանուին թրքերէն չգիտնալու պատճառով:
70.- Տե՛ս նօթ թիւ 3:
71.- «Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար», Ը. հատոր, էջ 58:
72.- Միեւնոյն տեղը, էջ 62:
73.- Տիգրան Մեսրոպ Գալիկեան, Armenian organization and ideology under Ottoman rule (1908-1914), New Brunswick (NJ), 2009,էջ 124 եւ 129:
74.- Յ. Պետրոսեան, «Վերջին առաջնորդը Տարօն աշխարհի», (Վարդան ծայրագոյն վարդապետ Յակոբեան), Էջմիածին, դեկտեմբեր 2012, էջ 49-65: Յեղափոխական վարդապետը 1915-ի ամրան վայրագօրէն սպաննուած է իր հօտին հետ:
75.- Ա. Գեւոնեան, «Ուխտագնացութիւն դէպի Սուրբ Կարապետ վանք», 1913 (թարգմ. Ա. Տէր Մինասեան), France Armenie ամսաթերթ, յուլիս-օգոստոս 2013, էջ 53: ՀՅԴ երեք հիմնադիրներէն երկուքի` Ռոստոմի եւ Զաւարեանի ներկայութիւնը կ’ընդգծէ այս հանդիպումին կարեւորութիւնը:
76.- 7-րդ Ընդհանուր ժողովը, առաջին անգամ ըլլալով, պիտի գումարուէր Երկիրէն ներս, Սուրբ Կարապետ վանքին մէջ: Սակայն անկանխատեսելի դժուարութիւններ ստիպեցին զայն փոխադրել Էրզրում` Կովկասէն ժամանող պատգամաւորներու տեղափոխութիւնը դիւրացնելու մտահոգութեամբ:
77.- Հ. Տասնապետեան, Histoire de la Fédération Révolutionnaire Arménienne Dachnaktsoutioun 1890-1924, Milano 1988, էջ 103. Փաստաթուղթեր (մէջբերուած թիւ 52-ով) Ժ. հատոր, էջ 9-49: Շնորհակալութիւններ` խմբագիր Ե. Փամպուքեանին:
78.- Ազատամարտ, թիւ 1344, 1913: Զաւարեան մաս կը կազմէր ՀՅ Դաշնակցութեան հիմնադիր երրորդութեան, Քրիստափոր Միքայէլեանի (1859-1905) եւ Ստեփան Զօրեանի (1867-1919) կողքին:
79.- Նոյեմբեր 1912-ին կաթողիկոս Գէորգ Ե. Փարիզ կը գործուղէ Պօղոս Նուպար փաշայի գլխաւորած պատուիրակութիւնը` ապահովելու համար Եւրոպայի զօրակցութիւնը Հայաստանի բարենորոգումներուն գծով:
80.- Զաւէն արք. «Պատրիարքական յուշերս – վաւերագիրներ եւ վկայութիւններ», Գահիրէ, 1947, էջ 30-31:
81.- W.J. van der Dussen, The question of Armenian reforms in 1913-1914, Armenian review 39/1, 1986, էջ 11-28:
82.- Յունուար 1913-ի պետական հարուածէն ի վեր:
83.- Թէոդիկ, «Ամէնուն տարեցոյցը», 1916-1919: Հայկական նշանաւոր տարեցոյցին մէկ բացառիկը, տպուած` 1919-ին, Կոստանդնուպոլիս, կը ներկայացնէ պատերազմի ընթացքին հայերու տեղահանութեան եւ ջարդերու առաջին հաշուեկշիռը: «Չտեղահանուած մեպիւսներ» խորագրեալ արձանագրութիւնը կը ներկայացնէ եօթը հայ մեպիւսներու (պատգամաւորներու) ցանկը, որոնք չեն տեղահանուած ապրիլ 1915-ին, նշելով, որ` «անոնք մեր պատրիարքարանին կողմէ նկատի չեն առնուած իբրեւ հայութեան անունէն խօսող պատգամաւորներ», սակայն «ինչ կը վերաբերի Մշոյ մեպիւս Գեղամ Տէր Կարապետեանին, ան միակ անձն է, որ հայութեան քուէներով ընտրուած ըլլալով հանդերձ, չէ աքսորուած, նկատի ունենալով անոր հիւծուած վիճակը», էջ 116: