Իրաքի Քիւրտիստանի Անկախութեան Հանրաքուէի Փորձը

ԿԱՐՕ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Իրաքի քրտական ինքնավար մարզի հանրաքուէն իրականանալէն ետք, կարծէք, ժամանակի թաւալումը արագացաւ:

Սուրիոյ եօթնամեայ տագնապին վերջին երկու- երեք տարիներուն շաբաթական հերթականութեամբ յիշուեցաւ քիւրտերու եւ կամ անոնց զինուած կազմակերպութիւններուն մասնակցութիւնը այդ պատերազմին Սուրիոյ` Թուրքիոյ հետ սահմանամերձ հիւսիսարեւելեան շրջաններուն մէջ, ուր կարգ մը գիւղերու կամ քաղաքներու մէջ անոնք համեմատական մեծամասնութիւն կը կազմէին (համեմատական բառը կ՛ուզեմ շեշտել եւ ընդգծել): Ասոր զուգահեռ, Իրաքի քրտական ինքնավար մարզին մէջ, որ երկար տարիներէ ի վեր կը վայելէր լիիրաւ ինքնավարութիւն, կեանքը բնականոն կ՛ընթանար, իսկ քիւրտերով բնակուած Սուրիոյ կարգ մը շրջաններ կը գրաւուէին ՏԱՀԵՇ-ի կողմէ, կամ կ՛ոտնակոխուէին թրքական բանակին կողմէ:

Հարկ է նշել, որ իրավիճակի մեծ տարբերութիւն կայ Սուրիոյ մէջ բնակող քիւրտ զանգուածներուն, որոնք մեծամասնութեան եկուորներ են Սուրիոյ անկախութենէն ետք եկած, եւ որոնք ընդհանրապէս փախուստ տուած թրքական իրերյաջորդ վարչակարգերուն անարդարութենէն, եւ` Իրաքի հիւսիս-հիւսիսարեւելեան շրջաններուն մէջ ապրող քրտական զանգուածին միջեւ, որուն պատմական հողաշերտն է այդ լեռնաշխարհը` դարերէ ի վեր, եւ որուն ինքնավար ու կիսանկախ իրավիճակը կու գայ 1920-ական թուականներէն (Լոզանի դաշնագիր… եւ այլն), նաեւ` 1970-ական թուականներուն իրականացուած ինքնավարութեամբ, որուն ձգտեցան քիւրտերը Իրաքի մէջ` Հասան Պագըր նախագահի օրերուն, եւ որուն մարտերը կը ղեկավարուէին քրտական ինքնավար մարզի այժմու նախագահին հօր` Մուսթաֆա մոլլա Պարզանիի կողմէ:

Այս անկախութիւնը աւելի ամրագրուեցաւ, երբ ամերիկեան եւ արեւմտեան բանակները տապալեցին Սատտամ Հիւսէյնի վարչակարգը Իրաքի մէջ, եւ` յաջորդող տարիներուն, երբ մշակուեցաւ նոր սահմանադրութիւնը. հոն եւս օրէնքներով ամրապնդուեցաւ այդ մէկը:

Սատտամ Հիւսէյնի վարչակարգի տապալումով ամերիկեան բռնագրաւումը, մինչեւ Իրաքի քաղաքական բեմի կարգաւորումը, երկիրը խրեցաւ ապահովական անկայունութեան տիղմին մէջ, մինչ քրտական այդ ինքնավար շրջանը (Էրպիլ, Սուլէյմանիէ…) դարձաւ ովասիս մը «խաղաղութեան», որ վերածուեցաւ իսկական` տէ ֆաքթօ անկախ պետութեան, ուր կը վխտային արեւմտեան երկիրներու եւ Իսրայէլի գաղտնի սպասարկութիւններու գործակալներ`  ի հեճուկս կեդրոնական կառավարութեան, եւ այսպիսով կը հովանաւորուէր այդ «անկախութիւնը»:

Այդ վարչատարածքներէն չքացաւ Իրաքի կարմիր-ճերմակ-սեւ դրօշակը, որուն տեղ բարձրացաւ քրտական «նորաստեղծ» դրօշակը` դեղին-ճերմակ-կանաչ եւ արեւով դրոշմուած:

Պետական-պաշտօնական գրասենեակներէն վար առնուեցան տապալած Սատտամ Հիւսէյնի նկարները, սակայն անոր տեղ չբարձրացան Իրաքի նախագահին (կամ նախագահներուն) նկարները: Նոյնիսկ յետսատտամեան առաջին նախագահին` Ժալալ Թալապանիի (որ քիւրտ էր) նկարը չզետեղուեցաւ այնտեղ, այլ «գրաւուեցաւ» ինքնավար մարզի նախագահ` Մասուտ Պարզանիի նկարին կողմէ (որուն համար կ՛ըսուի, թէ մայրը հրեայ է):

Ընդգծենք, որ Պարազանիի մրցակից Ժալալ Թալապանին, որ քրտական Ազգային միասնութեան կուսակցութեան ղեկավարն էր ինքնավարութեան համար մղուած պայքարի օրերէն, Իրաքի Հանրապետութեան հողային ամբողջականութեան հաւատացողն էր` ինքնավարութեան հետ միատեղ:

Նոյնիսկ հաստատութիւններու, պետական գրասենեակներու ցուցատախտակներէն վերցուեցան արաբերէն արձանագրութիւններն ու յայտարարութիւնները: Իսկ պետական գրասենեակներուն մէջ գործածական գրաւոր լեզուն քրտերէնն էր:

Ինքնավար մարզը, Արեւմուտքի աջակցութեամբ, կազմած էր իր սեփական բանակը` լաւապէս զինուած, որուն «փեշմերկաներ» անունը տրուած էր: Իսկ Կեդրոնական կառավարութեան զինեալ ուժերը այնտեղ մտնելու համար «արտօնութիւն» պէտք էր առնէին ինքնավար մարզի միատէր նախագահ Մասուտ Պարզանիի կառավարութենէն:

Ինքնավար մարզի դրամատնային համակարգը առնչութիւն չունէր Իրաքի Կեդրոնական դրամատան հետ, իսկ ամերիկեան թէ արեւմտեան դրամանիշներու գործածութիւնը գերակշիռ էր այնտեղ:

Նաւթարդիւնաբերութեան եկամուտները, համաձայն սահմանադրութեան, պէտք էր կուտակուէին Կեդրոնական իշխանութեան մօտ, որ արդար իրաւունքը պիտի յատկացնէր շրջանի իշխանութեան: Սակայն իրողութիւնը այդպէս չէր: Այդ եկամուտը ո՛չ միայն կեդրոնական իշխանութեան կողմէ չէր հակակշռուեր, այլ նոյնիսկ քրտական կառավարութիւնը անոր վրայ հակակշիռ չունէր, անոր` նաւթին միահեծան տէրը նախագահ Պարզանին էր:

Կ՛ըսուի, թէ անոր «նաւթային» եկամուտները կը գերազանցեն 200 միլիառ տոլարը: Նաւթը կ՛արտածուէր Թուրքիոյ ճամբով, ուր նաեւ կը գերիշխէր «Էրտողանի» նաւթային ստուերային խմբակը, որ միաժամանակ կը ծծէր, ՏԱՀԵՇ-ի միջոցով, սուրիական նաւթը: Անշուշտ այս նաւթային «աւարէն» մեծագոյն օգտուողը կը հանդիսանար Իսրայէլը, որ ամէնէն աժան գիներով կը գնէր նաւթը:

Իսկ երբ «Քիւրտիստանի» խորհրդարանը հարցապնդումի նիստ մը գումարելու նախաքայլը կ՛առնէր, իր իշխանութեան ժամկէտը վաղուց աւարտած նախագահ Պարզանին կը ցրուէր խորհրդարանը:

Օգտուելով ՏԱՀԵՇ-ի Մուսուլ ներխուժումէն եւ գրաւումէն` Պարզանիի ուժերը կը ներխուժէին Քերքուք քաղաքը եւ համանուն նահանգը, ուր կը գտնուէին Իրաքի հիւսիսի շրջանի հարուստ նաւթահորերը: Այդ շրջանը անշուշտ դուրս կը գտնուէր ինքնավար մարզի վարչական շրջանէն եւ բնակուած էր արաբներով, թիւրքմեններով, քիւրտերով, ասորիներով, հայերով եւ այլն:

Եղածը իսկական բռնագրաւում էր: «Ներքին» բռնագրաւում:

Այսպիսով, այնտեղ տնտեսական կեանքը կ՛ապրէր ծաղկում եւ վերելք: Աշխարհի չորս ծագերէն հոն կը թափէին գործարարներ, արհեստաւորներ, երկրաչափներ, բժիշկներ, ճարտարագէտներ եւ այլն: Կ՛ըսուի, որ անոնց թիւը կը գերազանցէր մէկ միլիոնը:

Արեւմուտցիք իրազեկ էին այս ստուերային պետութեան ապօրինի քայլերուն. նոյնիսկ կը հովանաւորէին, կը պաշտպանէին զայն` ի հեճուկս կեդրոնական իշխանութեան, որ կորսնցուցած էր երկրին աշխարհագրական տարածքին կէսը, գրաւուած` քիւրտերուն եւ ՏԱՀԵՇ կոչուած ահաբեկիչներուն կողմէ, եւ գրեթէ անզօր էր,  առաջին հերթին, տէր կանգնելու ո՛չ միայն հայրենի հողին, այլեւ` ազգային արժանապատուութեան: Իրաքի Քրտական մարզը ինքնավար չէր, այլ աւելի՛ն. տէ ֆաքթօ անկախ պետութիւն դարձած էր:

Անոր այս «անկախութիւնը» կը հանդուրժէր Թուրքիան, մինչեւ այն ատեն որ անոնք հանրաքուէով եւ անոր յաջորդող քայլերով չէին ամրագրեր զայն:

Սակայն Սուրիոյ եւ Իրաքի ներքին տագնապները, որոնց հեղինակներն էին Միացեալ Նահանգները եւ Եւրոպան, շատ մը հաւասարակշռուած դրոյթներ տակնուվրայ ըրին:

Եւ այսպէս, քաջալերուած ստեղծուած կացութենէն, հովանաւորուած ու հրահրուած Իսրայէլէն ու Միացեալ Նահանգներէն, անոնք` քիւրտերը, նախաձեռնեցին հանրաքուէի «բախտախաղին»:

Անշուշտ որ վերոյիշեալ երկու երկիրներուն տագնապներուն մէջ գլխաւոր դերակատար դարձած էին Թուրքիան` առաջին իսկ օրերէն, որպէս ահաբեկչական կառոյցներու, զինման, մարզումի, ֆինանսաւորման, առաքման եւ պաշտպանման գլխաւոր խարիսխ, ապա Իրանն ու Ռուսիան` Սուրիոյ իշխանութեան պաշտպանները:

Անկախ Քիւրտիստանի մը տէ ժիւրէ, օրէնքով, միջազգայնօրէն ճանչցուած, գլխաւոր սպառնալիքը կրնար հանդիսանալ օսմանեան սահմաններուն հասնիլ ձգտող Թուրքիոյ համար:

Հոն կ՛ապրէր 20 միլիոնի հասնող քիւրտ զանգուած մը` ճիշդ Իրաք հիւսիսային սահմանին կից: Եւ իրաքեան անկախ Քիւրտիստանի մը հարեւանութիւնը իսկական սպառնալիք էր կայսրութեան ձգտող Թուրքիոյ համար. այդ պատճառով ալ հանրաքուէի կայացումը ջղագար դարձուց զայն, եւ այդ մղձաւանջը աւելի քան 18 ամիսներ առաջ զայն` Թուրքիան, հեռացուց իր պատմական դաշնակիցներէն` ՕԹԱՆ-էն եւ Միացեալ Նահանգներէն, մերձենալով շրջանին մէջ դրօշակիրի հանգամանքը ստացած, Սուրիոյ պետութեան, Իրանին եւ Իրաքին նեցուկ կանգնող Ռուսիոյ:

Թուրքիոյ քրտահոծ` հարաւարեւելեան նահանգներուն մէջ անսանձօրէն կը գործէ քրտական ազատագրական ամենայանդուգն կազմակերպութիւնը` Քրտական աշխատաւորական կուսակցութիւնը` ՔԱԿ-ը, թէկուզ անոր պարագլուխը` Ապտիւլլա Օճալանը արգելափակուած կը մնայ թրքական բանտը: ՔԱԿ-ը, անուանափոխուած, իր ռազմական գործօն մասնակցութիւնը ունէր Սուրիոյ հիւսիսային նահանգներուն մէջ, իբր թէ ՏԱՀԵՇ-ին դէմ կը մարտնչէր, սակայն խորքին մէջ Միացեալ Նահանգներու շահերը կը պաշտպանէր` որպէս անոր վերջին խաղաքարտը:

Թուրքիոյ մէջ թուրք-քիւրտ բախումները ամէնօրեայ բնոյթ կը կրէին, թէկուզ Թուրքիոյ կողմէ շրջափակման ենթարկուած էին այդպիսի լրատուութիւնները:

Թրքական քրտաբնակ քաղաքներուն մէջ բախումները այդ քաղաքները աւերակներու կը վերածէին, յար եւ նման` սուրիական քաղաքներուն (օրինակ` Գամիշլիի դիմաց գտնուող Նիսիպին (Մծբին) քաղաքը, որ կիսաւեր դարձած է):

Թուրքիա, որ «հոգեհայրն» էր Սուրիան քարուքանդ ընող ՏԱՀԵՇ-ի, Նուսրայի եւ հարիւրէ աւելի անուններ կրող ահաբեկչական խմբակներուն, այս անգամ ինք կը սարսափէր «քրտական ահաբեկչութենէն»:

Թուրքիոյ գլխուն կախուած դամոկլեան սուր դարձած էին Սուրիոյ կիսաքրտաբնակ շրջաններուն մէջ գործող քիւրտ ու արաբ խառն զինեալ կազմակերպութիւնները, որոնց նպատակն էր իբր թէ հեռացնել ՏԱՀԵՇ-ի վտանգը:

Առանց խորանալու տագնապին ժամանակագրութեան մանրամասնութիւններուն մէջ` կարելի է կատարել կարգ մը ընդգծումներ.

– Իրաքի քրտական շրջաններէն քիւրտ փեշմերկաներու ստուար թիւ մը ուղղուեցաւ Սուրիոյ հիւսիսը` նեցուկ կանգնելու այնտեղի իրենց եղբայր զինեալներուն:

– Նոյն ժամանակ Ռուսիոյ  օդուժին եւ նոյնիսկ խորհրդատու բանակայիններու` Սուրիոյ ազգային բանակին օժանդակութիւնը կը բազմապատկուէր, իրանեան, իրաքեան եւ լիբանանեան ` (Հըզպալլահ) զինեալ կազմակերպութիւններու գործնական մասնակցութեան կողքին:

– Քրտական կարգ մը զինեալ կազմակերպութիւններ, որոնք զինուած էին նոյնիսկ սուրիական բանակին կողմէ, կ՛անցնէին ամերիկեան հովանաւորութեան տակ, որոնք ամերիկացիք Սուրիոյ հիւսիսային կարգ մը շրջաններուն մէջ ռազմակայաններ կառուցած էին` անտեսելով եւ ոտնակոխելով Սուրիոյ գերիշխանութեան իրաւունքները:

Իրաքեան, իրանեան, սուրիական եւ թրքական քրտաբնակ կամ քրտաշատ շրջաններուն մէջ ամբողջական եւ ազատ Քիւրտիստանի մը երազը իրականութիւն դարձնելու ձգտումներով ու յոյսերով քիւրտեր կը մէկտեղուէին Սուրիոյ հիւսիսը:

– Սուրիական տագնապին մէջ մինչեւ ականջները խրած, արեամբ թաթախուած, շրջանային պետութիւններուն (յատկապէս Իրանի) եւ Ռուսիոյ քաղաքատնտեսական եւ զինուորա-ապահովական ճնշումներուն տակ, Քիւրտիստանի մը ծնունդին սարսափը ապրող ՕԹԱՆ-ի անդամ Թուրքիան, յուսալքուած` իր արեւմտեան դարաւոր դաշնակիցներէն, կը հեռանար անոնցմէ` մերձենալով օրըստօրէ հզօրացող Ռուսիոյ քաղաքական վարքագիծին եւ ուղիներուն, երկդիմի քաղաքականութեամբ, իբր թէ` նախանձախնդիր Սուրիոյ (եւ իր) հողային ամբողջականութեան, կը ներխուժէր Սուրիոյ հիւսիսային կեդրոնական շրջաններ` Իտլիպի նահանգ եւ Հալէպի նահանգին հիւսիս-արեւմուտք, ուր հաւաքուած էին քրտական զինեալ կազմակերպութիւններ` (Աֆրին քաղաք եւ շրջակայք), ինչպէս նաեւ` Քայիտայի ծնունդ Նուսրա, Ահրար Շամ… եւ ամէն փուլի անուանափոխութիւն կատարող ահաբեկչական արիւնարբու զինեալ խմբակներ:

– Միացեալ Նահանգները, անոր դաշնակից արաբական կամ Ծոցի երկիրները, եօթնամեայ տագնապին ընթացքին անկարող եղան իրենց նախատեսած քաղաքականութիւնը պարտադրելու կամ տագնապը իրենց փափաքած ուղղութեամբ տանելու. այդ ձախողութիւնը, այլ առարկայական գործօններու ճնշման տակ, Ծոցի երկիրներուն միջեւ բախումներ ստեղծեց, ինչ որ Միացեալ Նահանգները, Սէուտական Արաբիան եւ Միացեալ Էմիրութիւնները հակադրեց Թուրքիոյ եւ Քաթարի, ինչ որ իր անմիջական անդրադարձը ունեցաւ շրջանային երկիրներու յամեցող տագնապներուն վրայ` թէ՛ Սուրիոյ եւ թէ՛ Իրաքի պարագային, ինչպէս նաեւ` անոնց տագնապներուն մէջ ներքաշուած Իրանի:

– Միացեալ Նահանգները իրենց տնտեսական դժուարութիւնները հարթելու համար աւելի սերտօրէն կը յարաբերէին Սէուտական Արաբիոյ հետ`, անկէ «խլելով» մօտ 500 միլիառ տոլարի գումար մը, իբր թէ անոր օժանդակելու` դուրս բերելով սուրիական եւ եմէնեան տիղմերէն:

Անշուշտ այս բոլորին ետին պէտք է փնտռել Իսրայէլի ապահովութիւնը պահպանելու մղձաւանջը, որուն համար ան Սուրիոյ թէ Իրաքի տագնապին ռազմական նեցուկ եւ երբեմն ալ մասնակցութիւն կը բերէր: Իսրայէլը միակ երկիրը հանդիսացաւ, որ բացայայտօրէն քաջալերեց քիւրտերը` տագնապին մէջ խրելու եւ հանրաքուէն իրագործելու, բան մը, որ Միացեալ Նահանգները չյանդգնեցան կատարել, թէեւ վարագոյրին ետին գլխաւոր դերակատարը հանդիսացած էին:

Վերջապէս, այսպիսի պայմաններու մէջ զարգացաւ ու գործադրուեցաւ իրաքի քրտական ինքնավար մարզի անկախութեան հանրաքուէն:

Բացի Իսրայէլէն` հանրաքուէն կը մերժուէր բոլոր երկիրներուն կողմէ:

Այս բոլորէն անկախ, Արեւմուտքը մղձաւանջ մըն ալ կ՛ապրէր` ափրիկեցի եւ սուրիացի գաղթականներու հոսքը, որուն վրայ կրնար աւելնալ քիւրտ գաղթականներու հոսքը:

Իսկ Իրան չէր մոռցած 1946-ի Մահապատի քրտական «հանրապետութեան» ձախող փորձը:

Վերի տողերուն մէջ նշեցինք արդէն Սուրիոյ տագնապին մէջ գործօն դերակատարութիւն ունեցող քիւրտերու մասնակցութիւնը. անոնք ՏԱՀԵՇ-ի հետ փոխհամաձայնութիւններով, առանց փամփուշտ մը կրակելու կը տիրապետէին երեք տարիներէ ի վեր ՏԱՀԵՇ-ի կողմէ բռնագրաւուած Ռաքքա նահանգին ու քաղաքին, ինչպէս նաեւ` Սուրիոյ քարիւղի 40 առ հարիւրը մատակարարող Տէր Զօրի հիւսիս-արեւելքը գտնուող Օմարի նաւթահորին: Մինչ այդ սուրիական բանակը, կիսով ազատագրուած Տէր Զօրէն կ՛արշաւէր դէպի Իրաքի սահմանին նստած Ապու Քամալ քաղաքը, որ նաեւ երեք տարիէ ի վեր կը հիւծէր ՏԱՀԵՇ-եան լուծին տակ:

Հոս պէտք է ընդգծել, որ Միացեալ Նահանգներ ՏԱՀԵՇ-ը կը փոխարինէին քիւրտերու զինեալ խմբակներով:

Թուրքերը ներժումով կը սպառնային Իրաքի քրտական մարզին:

Տարիներէ ի վեր նաւթի յափշտակութեան գործընկերներ` Պարզանին եւ Էրտողանը այս հանրաքուէով այդ ստուերային «գործընկերութիւնը» կը կասեցնէին, որովհետեւ (Էրտողանի յայտարարութեամբ) հանրաքուէն կը սպառնար Թուրքիոյ ո՛չ միայն ռազմատնտեսական շահերուն, այլ նաեւ անոր հողային ամբողջականութեան:

Այսպիսի պայմաններու մէջ իրագործուած հանրաքուէն մէկ օրուան մէջ այդ ինքնավար մարզը կը դնէին տնտեսական, վարչական… պաշարման տակ: Դրացիները կը սպառնային ամէն կապ խզելով եւ շրջափակման մէջ առնելով այդ շրջանը` փաստօրէն զայն խեղդել եւ սովամահ ընել:

Պարզանին, ծուղակի մէջ ինկած, անկարող` մարզը գործնապէս պաշտպանելու, չէր յանդգներ անկախութիւն հռչակել:

Իրաքի կեդրոնական կառավարութենէն եւ Իրանէն բարձրաստիճան պաշտօնատարներ կը փութային Իրպիլ` բանակցելու կամ սպառնալու:

Աւելի՛ն. ստեղծուած քաղաքական իրավիճակէն օգտուելով, Մուսուլ նահանգը ՏԱՀԵՇ-եան ճիրաններէն նոր ազատագրած իրաքեան բանակը կ՛արշաւէր Քերքուք` նաւթառատ նահանգն ու քաղաքը ազատագրելու բռնագրաւող փեշմերկաներուն ձեռքէն, որոնք համարեա առանց կռիւի կը նահանջէին դէպի Ինքնավար մարզի վարչական սահմաններ: Նոյնը կը պատահէր եզիտիներով բնակուած Սինճարի մէջ:

Պարզանին եւ իր կուսակցութիւնը կ՛ամբաստանէին քրտական Ազգային միասնականութիւն կուսակցութեան զինեալները` դասալքութեան մէջ. անոր ղեկավարը` Իրաքի առաջին նախագահ Ժալալ Թալապանիի որդին, կը կարծուէր, թէ լեզու գտած էր կեդրոնական կառավարութեան հետ: Չմոռնանք, որ նորոգ հանգուցեալ Ժալալ Թալապանի եւ իր կուսակցութիւնը կողմնակից էին ինքնավար Քիւրտիստանի մը` իրաքեան հողային ամբողջականութեան մէջ:

Պարզանիին հրաժարման պահանջի ձայները կը բարձրանային ու կը բազմապատկուէին:

Եւ այսպէս, քանի մը շաբթուան մէջ իր սաղմին մէջ կը խեղդուէր անկախութեան համար իրագործուած հանրաքուէին արդիւնքը:

Ինքնավար մարզը կը կծկուէր Իրաքի սահմանադրութեամբ ընդունուած վարչական սահմաններուն մէջ (երեք նահանգներ):

Տակաւին յստակ չէ քարիւղի եկամուտներու արդար բաժանման եւ տնտեսական միւս` ցարդ չիրագործուած պարտաւորութիւններուն ճակատագիրը, սակայն յստակ է, որ կեդրոնական իշխանութեան ազդեցութիւնը կը զօրանար այնտեղ:

Երկու խօսք ալ` «երազային» միացեալ Քիւրտիստանի աշխարհագրական տարածքին մասին:

Իրաքի քրտական մարզը արդէն ուրուագծուած եւ վերջնական դիմագիծ ստացած է. սահմանագծուած եւ որպէս ինքնավար պետութիւն ստացած է խորք ու ձեւ:

Իրանի հիւսիսարեւելեան տարածաշրջանին մէջ անկախութիւն եւ պետութիւն «խաղալու» տուեալները շատ նուազ են իրաքեան շրջանին համեմատ:

Սուրիոյ հիւսիսարեւելեան քիւրտերով բնակուած շրջանները, անկախ քիւրտերու եկուոր եւ վերջին 40-50 տարիներուն հոն քաղաքացիութիւն ստանալու իրողութենէն արաբներով, ասորիներով բնակուած խառն շրջաններ են: Կան զուտ քրտաբնակ աւաններ, գիւղեր եւ անոնց կից` արաբներով բնակուած նմանօրինակ բնօրրաններ: Գուցէ յառաջիկային անոնց տրուի վարչական, մշակութային եւ այլ ինքնակառավարման իրաւունքներ, սակայն անկախանալու տուեալները հեռու են իրատեսական ըլլալէ:

Այնտեղ քիւրտերուն կամ անոնց կարգ մը զինեալ կառոյցներուն անկախանալու երազանքները շոյեցին ամերիկացիք, անոնք, ՏԱՀԵՇ-ի ուժի եւ կարողականութեան նուազումով, խաղաքարտ դարձած են Միացեալ Նահանգներուն ձեռքը:

Հիմա անոնք սուրիական բանակի ազատագրական սրարշաւ երթը կասեցնելու եւ դանդաղեցնելու միջոց են, որպէսզի սահմանին միւս կողմէն նոյնպէս սրընթաց արշաւող իրաքեան բանակին միանալու արգելք հանդիսանան, ինչպէս նաեւ անոնք, տիրելով այդ շրջաններուն, որոնք հարուստ են ջուրով եւ քարիւղով եւ գիւղատնտեսական (ցորեն, բամպակ, գարի… եւ այլն) շրջաններ են, Միացեալ Նահանգներու համար Սուրիոյ, Իրանի եւ Ռուսիոյ վրայ ճնշման միջոցներ են բանակցութիւններու ընթացքին:

Քիւրտերու անկախութիւն ստանալու սպառնալիքը հիմնականին մէջ Թուրքիոյ քունն է, որ կը խանգարէ. Թուրքիոյ մէջ քիւրտերը աշխարհագրական եւ թուական լուրջ գործօններ են` թուական եւ տարածքային իմաստով Թուրքիոյ քառորդին վրայ գտնուելով:

Թուրքիոյ քիւրտերով բնակուած շրջաններուն մէջ անպակաս են անոնց զինեալներուն եւ թրքական բանակին միջեւ տեղի ունեցող ամէնօրեայ բախումները, որոնք յաճախ ծաւալուն վիճակ կը ստանան:

Այսուհանդերձ, Իրաքի քիւրտերուն կատարուած հանրաքուէն, յաջողած թէ ձախողած ելքերով, եւ Սուրիոյ եւ Թուրքիոյ մէջ զինեալ կազմակերպութիւններ ունենալու իրողութիւնը կու գան հաստատելու մէկ շատ կարեւոր իրականութիւն, որ` քիւրտերու անկախանալու տենդը բռնկած է եւ զայն կարելի չէ մարել:

Վաչկատուն թէ նստակեաց, զարգացած թէ տգէտ, քիւրտ հասարակութեան մէջ բորբոքած է այդ` անկախութեան ապրումը եւ ուշ կամ կանուխ, փուլ առ փուլ կամ` մէկ անգամէն, անոնք պիտի տիրանան այդ իրաւունքին:

Քրտական «հանրաքուէի» այս փորձառութիւնը շատ բան ունի ըսելիք մեզի` հայերուս, որ ունինք ազգային Դատ:

Ունինք ազատ-անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւն, որ կայացած եւ միջազգայնօրէն ճանչցուած պետութիւն է:

Ունինք Արցախի Հանրապետութիւն, որ հանրաքուէ իրագործած է, սակայն ցարդ չէ ճանչցուած միջազգային ընտանիքին կողմէ, եւ իր ազատութիւնն ու անկախութիւնը թուրք-ազերիական ռազմական սպառալիքի տակ կը գտնուի:

Ունինք հոծ հայութեամբ բնակուած Ջաւախք, որ կը մնայ վրացական տարածքին մէջ, ուր կը կիրարկուի հակահայ քաղաքականութիւն:

Եւ կարեւորագոյնը` ունինք բռնագրաւուած Արեւմտեան Հայաստանի պատմական տարածք, որ պարպուած է իր հայկական բնակչութենէն եւ բնակեցուած է թուրքերով ու քիւրտերով:

Պայքար ունինք այդ տարածքները իր պատմական տիրոջ` Հայ ժողովուրդին վերադարձնելու: Դժուար պայքար, նոր օսմանեան կայսրութեան դէմ:

Քիւրտերու այս անկախութեան հանրաքուի փորձը մեզի յաւելեալ փորձ մըն է լաւապէս ճանչնալու մեր թշնամին, հարեւաններն ու աշխարհը:

Քեսապ, 27 հոկտեմբեր 2017