Տատրակ Կամ Մշոյ Գեղամ. Վերահաս Աղէտի Մը Արթուն Դիտորդը

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Այն` Ինչ Չեղաւ Ղեկավարի Մը Մանկութիւնը

Գեղամ Տէր Կարապետեան ծնած է 1866-ին,(15) Մշոյ դաշտի Խէյպիան գիւղը, որ կը գտնուի Արածանիի կամ Արեւելեան Եփրատի եզերքին: Մանկութեան այս երկիրը երջանկութեան աշխարհ մը չէ: Հայրը` Կարապետ Յովհաննէսեան (1827-1902), որ նմանապէս ծնած էր Խէյպիան, (աղքատ գիւղ, ուր միայն կորեկի հաց կ՛ուտէին),(16) 1865-ին դարձած էր գիւղի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ քահանայ, եւ այդ պաշտօնը պահած` մինչեւ մահը: (17) Բազմանդամ ընտանիքի հայր համեստ քահանան, որ բախտն ունեցած էր ճանչնալու Սրուանձտեանց եպիսկոպոսը, անձամբ կը զբաղի անդրանիկ որդւոյն` Գեղամի դաստիարակութեամբ, անոր փոխանցելով իմացութեան սէրը, ապա տասը տարեկանին զայն ղրկելու համար Սուրբ Կարապետ վանք: Երեխան կը մնայ այս փառայեղ, պատմութեամբ հարուստ կառոյցին մէջ մինչեւ 1880, որմէ ետք մուտք կը գործէ Մշոյ Կեդրոնական վարժարան: Նորաստեղծ(18) եւ «ժամանակակից» հայկական այս կրթարանին մէջ, որուն տնօրէնն էր հայրենասէր եւ սքանչելի մանկավարժ Մկրտիչ Սարեանը, (19) կը դասաւանդուին… ֆրանսերէն եւ մարմնամարզութիւն: Սակայն 1882-ին, առանց դպրոցական տարեշրջանը աւարտելու, Գեղամ կը վերադառնայ վանք, ուր, հաւանաբար` նիւթական կաշկանդումներով, կը կատարէ զանազան գրաւոր աշխատանքներ: Գեղամ աղքատ է. աղքատութիւնը պիտի ըլլայ անոր հաւատարիմ ընկերը` կեանքի գրեթէ ամբողջ ընթացքին:

1884-ին 18 տարեկան է, քահանայ չէ դարձած. արդէն իսկ ունի գաւառական ինքնուս մտաւորականի մը յատկանիշները, վերադարձած է Մուշ եւ ստանձնած` հայոց առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնը: 1884-էն 1908, ի բաց առեալ քանի մը կարճատեւ ընդմիջումներ,(20) Գեղամ ներկայ է Մշոյ առաջնորդարանէն ներս: (21) Լաւատեղեակ չենք Սուրբ Կարապետի մէջ անոր ստացած ուսումին մասին, սակայն կրնանք կատարել բազմաթիւ հաստատումներ: Սերտած է գրաբար, որուն շարահիւսութիւնը, բառապաշարը եւ հին արտայայտչաձեւը ներկայ են անոր գրութիւններուն մէջ: Շատ լաւ գիտէ հայոց եկեղեցւոյ պատմութիւնը: Պաշտամունք ունի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի, սուրբ թարգմանիչներ Սահակի եւ Մեսրոպի, Մովսէս Խորենացիի, Գրիգոր Նարեկացիի հանդէպ: Բայց նաեւ` Մկրտիչ Խրիմեանի (1920-1907) եւ Գարեգին Սրուանձտեանցի (1840-1892), որոնք, թէեւ իր վարպետները չեն եղած, այդուհանդերձ,  իրենց գաղափարական շունչով, Սուրբ Կարապետ այցելելէ (1862-1872) ետք, երկար տարիներ պահած են իրենց ներգործօն ուժը: Հին ու ժամանակակից բոլոր այս անձնաւորութիւններու կեանքն ու գործունէութիւնը Գեղամին համար անբաժանելի են Տարօն-Տուրուբերան նահանգէն, (22) եւ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին ինկած Հայաստան աշխարհէն:

Թանզիմաթի շրջագիծէն ներս, հայ ազգային սահմանադրութեան հռչակումէն ի վեր (1863), հակառակ հեռաւորութեան եւ հաղորդակցութեան դժուարութիւններու, կանոնաւոր յարաբերութիւն կար Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքին եւ իր միջոցով նշանակուած Տարօն-Տուրուբերանի թեմի առաջնորդին միջեւ: Առաջնորդարան է, որ կը հասնէին պատրիարքարանին հրահանգները, պահանջներն ու նշանակումները, տեղական հայ բնակչութեան բողոքները, ինչպէս նաեւ` Պիթլիս վիլայէթի վալիին եւ Մուշ սանճաքի գայմագամին ճամբով կառավարութեան արձակած հրամաններն ու պահանջները: Հոս է, որ կը գրանցուէին ծննդեան վկայականները, այստեղէն է, որ կը մեկնէին պատրիարքարանին ուղղուած թեմի թաքրիրները (խնդրագիր), գոյքագրումները, վիճակագրութիւնները, յուշագրութիւններն ու գանգատներու տետրակները: Տեղական ընկերութեան դիտակէտ մըն էր ան, կեանքի դպրոց մը, ուր Գեղամ կը կազմաւորուէր:

1880-ական թուականներուն, որոնք բնորոշուեցան իբրեւ վերածնունդի տարիներ, 19-րդ դարու հայկական վերածնունդը արձանագրեց վճռորոշ թռիչք: Կարելի է խօսիլ «ութսունական թուականներու սերունդին»` Պերլինի վեհաժողովի խոստումներէն ազդուած սերունդին մասին (1878): Գեղամ այդ սերունդին կը պատկանի: Անոր պատանութեան կարճ ժամանակաշրջանը կը զուգադիպի Հայկական հարցի միջազգայնացումին, ծանօթ ու մեծարուած գործիչ Մկրտիչ Խրիմեանի առաջնորդութեամբ եւրոպական մայրաքաղաքներ մեկնած պատուիրակութեան եւ «հայերով բնակեցուած նահանգներուն» մէջ Պերլինի պայմանագրի 61-րդ յօդուածին համաձայն, բարենորոգումներ կատարելու խոստումի ժամանակահատուածին:  Արձագանգները կը հասնին արեւելեան Անատոլիա, որուն քաղաքական աշխարհագրութիւնը տակնուվրայ եղած էր Կարսի, Արտահանի եւ Պաթումի կցումով Ռուսաստանի. կցում, որուն պատճառով թափ առած էր Կովկաս մեկնող հայ գաղթականութեան տեղաշարժը: Այս իրադարձութիւնները պիտի ըլլային յոյսերու, նաեւ յուսախաբութիւններու աղբիւր, որոնք ծնունդ տուին Րաֆֆիի («Կայծեր», «Խենթը»)  եւ Ծերենցի («Երկունք») վէպերով սնանած ամբողջ սերունդի մը բոցավառ երեւակայութեան:

1880-ին Գեղամ 14 տարեկան է միայն, երբ կը յաջողի Կոստանդնուպոլսոյ «Մասիս» շաբաթաթերթին մէջ հրատարակել իր առաջին յօդուածը` «Թղթակցութիւն Հայաստանէն»: Հայ մամուլին մէջ վարած տասնեակ տարիներու պաշտօնին առաջին քայլն է այս: Առաւել յատկանշական են 1886-1888 Գարեգին Սրուանձտեանցին հասցէագրուած իր ութ նամակները: (23) Սրուանձտեանց նոր նշանակուած է Տրապիզոնի առաքելական եկեղեցւոյ եպիսկոպոս: Գեղամ կ՛արտայայտէ իր մտահոգութիւնը` Տարօնի անմխիթար վիճակին մասին. աղքատութեան մէջ կորած եւ հարկերու տակ կքած բնակչութիւն մը, վարժարաններու բացակայութիւն կամ հազուագիւտ դպրոցներու փակում, լքուած եւ աւերուած վանքեր, Սուրբ Կարապետ վանքին համար նշանակուած անարժան վանահայր մը, կառավարութեան անվերջ սպառնալիքները:

1889-ի գարնան Կիւլիզարի առեւանգումը կը փոթորկէ անոր կեանքը: Մշոյ դաշտի Խարձ գիւղի ծնունդ, 14-ամեայ հայ պարմանուհի Կիւլիզարը, կ՛առեւանգուի քիւրտ հզօր ցեղապետի մը` Մուսա բէկին կողմէ, անոր հայրական տան վրայ կատարուած յարձակումէն ետք: Բէկի կրտսեր եղբօր յանձնուելով` Կիւլիզար կ՛արգելափակուի եւ բռնի կերպով կրօնափոխ կը դարձուի: (24) Սովորական դէպք` Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան այս նահանգին մէջ, ուր ծանօթ են քիւրտ ցեղախումբերու խառնակութիւնները, մայրուղիներու վրայ կազմակերպուած կողոպուտները, քրիստոնեաներու եւ մահմետականներու միջեւ անհաւասարութիւնն ու ընկերային բռնութիւնները:

Սակայն այս դէպքը, որ սովորական պատահար էր այլոց շարքին, կը վերածուի քաղաքական իրադարձութեան, քանի իր ընտանիքին համար այլեւս ամէն իմաստով «կորած» երիտասարդ Կիւլիզարը` տգէտ, սակայն հաւատացեալ գեղջկուհի մը, պիտի յամառի պայքարելու` իր պատիւը վերականգնելու համար: Անատոլիոյ բնակչութեան մէջ, եւ նոյնիսկ` ամենէն համեստներուն, պատիւի զգացումը, ընտանեկան ու ամուսնական յարաբերութիւններու մէջ, հիմնական տեղ կը գրաւէր (կը գրաւէ մինչեւ այսօր):

Կիւլիզար պիտի օգտագործէ իր խելամտութեան ու խորամանկութեան բոլոր կարողութիւնները` մերժելու համար իր ճակատագիրը. կը յաջողի յաղթահարել վախն ու ամօթը, կը դատապարտէ Մուսա բէկը` Պիթլիսի մէջ կայացած դատարանի մը առջեւ կը հաստատէ, որ հայ է եւ քրիստոնեայ, կը դիմադրէ մահմետական խուժանի զայրոյթին ու կը յաջողի ազատ արձակուիլ: (25) Այսօր դժուար է պատկերացնել, թէ օրին ի՛նչ արձագանգ գտած է այս իրադարձութիւնը Կոստանդնուպոլիսէն Թիֆլիս, Լոնտոնէն Ս. Փեթերuպուրկ:

(26) Դիւանագիտական ճնշումի ներքեւ Օսմանեան կառավարութիւնը կ՛ընդունի Կոստանդնուպոլսոյ մէջ Մուսա բէկի համար նոր դատավարութիւն մը կազմակերպելու սկզբունքը: Գեղամ մասնակից եղած էր երիտասարդ աղջկան ազատ արձակման համար առնուած քայլերուն: Մշոյ եպիսկոպոսին միջոցով ան պարտականութիւն կը ստանձնէ, Մարգար վարժապետի ընկերակցութեամբ (27),  ուղեկցելու Կիւլիզարին եւ տասնեակ մը հայ հայցաւորներու` Մուսա բէկի մեծ դատավարութեան, որ տեղի պիտի ունենար Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, 1889-ին: Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաք իր եռամսեայ այս այցելութիւնը Գեղամին համար առիթ մըն էր Վոսփորի ափերէն յայտնաբերելու Եւրոպան եւ կապեր հաստատելու Պոլսոյ (28) հայ մտաւորականութեան հետ: Փորձառութիւն մը, որ կը հասունցնէ զայն, կ՛ամրագրէ անոր յանձնառութիւններն ու գրողի կոչումը:

Երբ դատավարութենէն ետք Կիւլիզար կը վերադառնայ Մուշ, (29) Գեղամ կը խնդրէ անոր ձեռքը, կ՛ամուսնանայ անոր հետ եւ կը փրկէ «ազգային պատիւը» (1892): Երիտասարդ զոյգը, որ կ՛ապրի քիւրտերու վրէժխնդրութեան տեւական սպառնալիքին ներքեւ, կ՛ապաստանի Տիարպեքիր (1894): «Համիտեան ջարդերու» ահռելի շրջանն է, որ կը սկսի Սասնոյ մէջ ու կը տարածուի Անատոլիոյ տարածքին: Գեղամ կը դառնայ Տիարպեքիրի առաջնորդարանի քարտուղար, եւ այդ պաշտօնը կը վարէ մինչեւ 1896-ի աւարտ: Կիւլիզարի ու իրենց առաջնեկին հետ հոն պիտի ապրի ահռելի փորձառութիւն մը` Տիարպեքիրի քրիստոնեայ բնակչութեան ջարդը (նոյեմբեր 1895) (30): Այս մասին ան մինչեւ 1911 (31) թուական որեւէ ակնարկ չի կատարեր, թէեւ երկարօրէն արձանագրութիւններ կը պահէ այդ տարածաշրջանի (ուր մեծ թիւով ներկայութիւն են քիւրտերը) հայկական «օճախներու», վարժարաններու եւ անոնց ժամանակավրէպ մանկավարժութեան, յաճախ աւերուած (32) եկեղեցիներու եւ վանքերու, ինչպէս նաեւ ձեռագրերու հանդէպ անտարբեր ու տգէտ հոգեւորականութեան մասին: Իսկ Ուրֆայի (նախկին Եդեսիա) եւ Այնթապի մէջ դասաւանդելով` առիթ կ՛ունենայ առաւել հարստացնելու իր տեսադաշտը: 1897-ին, երբ կացութիւնը համեմատաբար կը հանդարտի, Գեղամ կը վերստանձնէ Մշոյ իր պաշտօնը, որ կը պահէ մինչեւ 1908-ի յեղափոխութիւնը` բացառութեամբ 1898-ին ձերբակալուելէ ետք Մշոյ բանտին մէջ անցուցած քանի մը ամիսներուն: Զուգահեռաբար, թէ՛ մանկավարժութեան համար իր մտասեւեռեալ հետաքրքրութեան եւ թէ՛ ընտանիքին (33) կարիքները հոգալու անհրաժեշտութենէն մղուած` ան 1900-1906 կը դասաւանդէ Մշոյ Մխիթարեան վարժարանին մէջ:

Առաջնորդարանի քարտուղարի իր պաշտօնավարութեան շրջագիծէն ներս է անշուշտ, որ Գեղամ շարադրած է «Վիճակագիր Մշոյ առաջնորդական ամբողջ  թեմին»: (34) Այս թանկարժէք փաստաթուղթը պատրաստուած է պատրիարքարանի 5 յունուար եւ 21 յունիս 1902 թուակիր զոյգ շրջաբերականներով ներկայացուած պահանջին ի պատասխան: Կը վերաբերի դպրոցներուն, եկեղեցիներուն, վանքերուն, մատուռներուն եւ անոնց պաշտօնեաներուն:

Ան վիճակագրութիւնն է շուրջ երկու հարիւր քաղաքներու, գիւղերու, անուանեալ վայրերու, որոնցմէ իւրաքանչիւրի պարագային կը նշուի առկայ հայ օճախներու, եկեղեցիներու վանքերու, ինչպէս եւ  ծառայողներու թուաքանակն ու անունները. հայ վարժարաններու առկայութեան պարագային` նաեւ անոնց ուսուցիչներու եւ աշակերտներու թուաքանակը: Այս փաստաթուղթը այսօր մեզի համար կը ներկայացնէ անգնահատելի արժէք` տեղանուններու ուսումնասիրութեան եւ պատմական ժողովրդագրութեան առումով, (35) սակայն անհնար է ըսել, թէ ան ինչպէս պատրաստուած է: Ցուցատախտակին պատկերը մռայլ է. գիւղերը ընդհանրապէ՛ս ունին խառն բնակչութիւն, եւ հայերը փոքրամասնութիւն կը կազմեն. քրիստոնէական բազմաթիւ սրբավայրեր լքուած են, եւ մեծամասնութեան պարագային, «դպրոց» գլուխը պարապ ձգուած է:

1908-ի Երիտթուրքերու յեղափոխութեան շրջանը կը ներկայացնէ Գեղամի, կեանքին երկրորդ մեծ շրջադարձը: Ապտիւլ Համիտ Բ.ի կողմէ 1876-ի սահմանադրութիւնը վերահաստատուած ըլլալով, Գեղամ առանց դժուարութեան, 1908-ի աշնան կ՛ընտրուի Մշոյ հայ երեսփոխան (մեպիւս) Օսմանեան խորհրդարանին մէջ,(36) որ կը գումարուի դեկտեմբերին, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ: Ոչ մէկ կասկած, որ այս նոր կարգավիճակը կը շոյէ Գեղամին ինքնասիրութիւնը, որուն շնորհիւ ան մեծ լրջութեամբ կը ստանձնէ ժողովուրդի ներկայացուցիչի իր հանգամանքը: Ամբողջութեամբ կը նուիրուի այս գործին. կը սորվի քաղաքական կեանքի տարրական սկզբունքները` տարաբնոյթ տարրերէ, անփորձառու եւ ջախջախիչ մեծամասնութեամբ մահմետականներէ բաղկացած կիսամիապետական այդ երկրի խորհրդարանին մէջ: Այնուհետեւ, ան կը բնակի Կոստանդնուպոլիս, սակայն կը հաղորդակցի իր ընտրողներուն հետ, կ՛արձանագրէ անոնց գանգատները, (37) եւ մինչեւ «օգոստոս 14», ամէն ամառ կը վերադառնայ Մուշ, «իր ժողովուրդին» մօտ: Ան միաժամանակ ընտրուած է Հայ ազգային ժողովի անդամ, ուր իր մասնակցութիւնը եղած է նոյնքան կանոնաւոր, որքան` զուսպ: (38) Գրագէտ-երգիծաբան Երուանդ Օտեան հայ երեսփոխաններու մասին սրախօսելով` կը գրէ, որ Գեղամ խորհրդարանի նիստերուն ժամանակ ելոյթ կ՛ունենայ միմիայն իր նահանգին` Տարօնի թշուառութեան մասին վկայելու համար.

Անոր խօսակցութեան միակ եւ յաւիտենական նիւթը Մուշն էր, գիւղացիներու գոյավիճակը, ցեղապետներու վայրագութիւնները, կառավարութեան կեցուածքը, [միայն] հողերու բռնագրաւում էր, կողոպուտ, աղէտ ու դժբախտութիւն:(39)

Սակայն «սարսափահար, մեղմ ու գրաւիչ աչքերով, համեստ ու տխուր, դարերու տառապանքի կնիքը դէմքին կրող» (40) մարդու պատկերի ետին կը գտնուէր ՀՅԴ-ի անդամ գործունեայ դաշնակցականը:

Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ

(Շար.2)

————————————

15.- Կը պահենք Պետրոսեանի նշած թուականը, «Գեղամ Տէր Կարապետեան» (տես. թիւ 4), էջ 8, թ.1: Այլուր երբեմն կը գտնենք 1865 թուականը:

16.- Ինչպէս Սասունցի Դաւիթի հերոսները:

17.- Գեղամ Տէր Կարապետեան կենսագրական տուեալներ փոխանցած է հօր մահուան նուիրուած յօդուածի մը մէջ, «Տէրտէրին մահը», «Մասիս» 30, 1902, էջ 481-484:

18.- Ստեղծուած Միացեալ ընկերութեան նախաձեռնութեամբ, ընկերակցութիւն, որ ծնած է Կոնստանդնուպոլիս, 1880-ին, հայկական երեք մշակութային ընկերութիւններու միացումով: (Տես. A. Ter Minassian «Sociétés de culture, écoles et presse arméniennes à l’époque d’Abdul-Hamid II» Revue du monde arménien moderne et contemporain 3, 1997, p. 7-30).

19.- Մ. Միրախորեան, «Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս արեւելեան Տաճկաստան»-ի (Voyage descriptif dans les provinces arméniennes de la Turquie orientale en 1882 . présente et annoté par J.-P. Kibarian, Paris 2013, p.53, n.107):

20.- Կ՛ենթադրուի, որ մէկ տարի եղած է Էջմիածինի Գերագոյն հոգեւոր ճեմարանը (այս տեղեկութիւնը հաստատուած չէ):

21.- Սուրբ Կարապետ վանքը, որ երկար ժամանակ եղած է առաջնորդարանին նստավայրը, եւ որուն վանահայրը նոյնինքն Մշոյ քահանան էր:

22.- Նահանգին պատմական անունը, որ մօտաւորապէս կը համապատասխանէ Պիթլիսի վիլայէթին:

23.- Գեղամի նամակները պահուած են Երեւանի Գրականութեան թանգարանի Սրուանձտեանցի հաւաքածոյին մէջ: Վարդապետ Սրուանձտեանց գործօն ներկայութիւն եղած է Տարօնի մէջ` 1862-1865 եւ 1869-1873: Հիացմունքով նկարագրած է Մշոյ դաշտի ու Սասնոյ բնանկարները, եղած է «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազներգութեան գիւտարարը, յորդորած է մտաւորականութիւնը` «նահանգներու» մէջ հիմնելու հայկական վարժարաններ:

24.- Ա.Գեւոնեան, «Կիւլիզար» [Les noces noires de Gulizar,  հայերէնէ ֆրանսերէն թարգմանութիւնը` Ժ.Մուրատեանի, համալրուած` Ա. Տէր Մինասեանի Mémoires mêlées, եւ Գեղամ Գեւոնեանի` Tableau d՛un monde assassiné աշխատութիւններով]:

25 Մահմետական աշխարհի մէջ իր կրօնը ուրացողը մահուան կը դատապարտուէր:

26.- Մինչեւ այսօր, Վանէն Պիթլիս, Մուշէն Տիարպէքիր, քիւրտ աւանդական երգիչներ կ՛երգեն Կիւլիզարի ողբը:

27.- Մարգար վարժապետ (?-1894). Խարձի մօտակայքը գտնուող Վարդենիս գիւղի դպրոցի ուսուցիչը, որ 1893-ին ձերբակալուեցաւ եւ

1894-ին մահապատիժի ենթարկուեցաւ Պիթլիսի մէջ:

28.- Կոստանդնուպոլսոյ հայերէն անունը: Աշխարհի բոլոր հայերուն համար Իսթանպուլը կը մնայ` Պոլիս:

29.- Դատավարութեան վերջնական վճիռին համաձայն, Մուսա Բէկ կ՛աքսորուի  կայսրութեան արաբական մէկ նահանգը: 1915-ին զայն կը վերագտնենք Մշոյ դաշտին մէջ, ուր իր եղբայրներուն հետ կը մասնակցի հայոց ջարդերուն:

30.-G. Meyrier, Les Massacres de Diarbékir. Correspondance diplomatique du vice-consul de France, 1894-1896, [Կ. Մերիէ, Տիարպեքիրի ջարդերը». Ֆրանսայի փոխհիւպատոսի դիւանագիտական թղթակցութիւնները, 1894-1896], ներկայացուած եւ նոթագրուած` Գ.Մուրատեանի եւ Մ. Տիւրան-Մերիէի կողմէ, Փարիզ, 2000: Քիւրտերու կողմէ գործադրուած եւ վալիին կողմէ ղեկավարուած այդ ջարդերուն պատճառով մահացած եւ վիրաւորուած են աւելի քան 3000 հայեր եւ քաղդէացիներ:

31.- «Ես շատ սիրեցի Տիարպեքիրի հայերը: 1895-ին երբ առաջնորդարանի քարտուղար էի, անոնք քաջաբար դիմադրեցին քիւրտերու եւ թուրքերու»: «Ազատամարտ», թիւ 490, Կոստանդնուպոլիս, 1911:

32.- Տես «Ուղեւորի յիշատակներ», (նոթ 6), էջ 153-246 : Յօդուածներու շարք, 1894-ին եւ 1895-ին հրատարակուած` Արեւելքի մէջ:  Գեղամ Տիարպեքիրի եւ շրջակայքին մէջ լրագրողի դեր կը կատարէ, ուր կը ճամբորդէ ձիով: Ան միշտ մանրակրկիտ բացատրութիւններ կու տայ այցելած վայրերուն մասին. պարիսպներով շրջապատուած Տիարպեքիր քաղաքը, շրջակայ գիւղերը, կլիման, գետերը, կամուրջները, եւ վաճառականական հաղորդակցութեան համար յարմար կամ անյարմար ճանապարհները, Սիլուան հարուստ դաշտի գիւղատնտեսութիւնն ու հողագործութեան համակարգը: Յատուկ ուշադրութին կը դարձնէ աղջիկներու դաստիարակութեան, քոլերայի համաճարակին, տեղական հաւատալիքներուն, աղանդներուն եւ հայկական հասարակութիւնը երկփեղկող ազդակներուն («աղքատները» ընդդէմ «վաճառականներու»):

33.- Զոյգը չորս զաւակ ունեցած է:

34.- Ներկայացուած է առեւտուրի գիրքի մը ձեւաչափով (22,5 cm/32,5 cm), առանց թուականի, որուն 193 էջերէն 187-ը ծածկուած են մանիշակագոյն մելանով գրուած միեւնոյն ձեռագրով: ՀՅԴ արխիւներուն մէջ ան արձանագրուած է` «Գեղամ Գեւոնեանի (Տատրակ) աշխատութիւն», 1966/131 համարի ներքեւ: Աշխատութիւնը սիրայօժար կերպով մեզի փոխ տուած է Լոս Անճելըս բնակող Բաբգէն Սասունի, որ իր հերթին զայն գտած է իր հօր` Կարօ Սասունիի արխիւին մէջ:

35.- Գիտենք, որ ներկայ Թուրքիոյ տեղանուանագիտութիւնը նոյնը չէ, ինչ որ էր Օսմանեան կայսրութեան շրջանին: Սեւան Նշանեան, այժմ բանտարկուած` Թուրքիոյ մէջ, իր հետազօտական աշխատանքը կեդրոնացուցած է հին տեղանուանագիտութեան վրայ (հայկական, քրտական, ասորիական, արաբական, եւայլն): Հազարաւոր վայրերու առնչուող անոր անկատար մնացած աշխատանքը կարելի է տեսնել` այցելելով Index Anatolicus համացանցային կայք:

36.- Այլ երեսփոխան մը` Հոճա Իլիաս, կը ներկայացնէ Մշոյ թուրք եւ մահմետական ընտրողները:

37.- Համազգայինի Պէյրութի կեդրոնական արխիւը կը պահպանէ «Տէր Կարապետեան Գեղամ (Տատրակ)» անունը կրող արխիւ, թիւ 13/1: Հոն կը գտնենք Մշոյ քանի մը տասնեակ գիւղերու բնակիչներուն կողմէ Գեղամին ուղղուած նամակներու, զեկոյցներու եւ բողոքներու տասնեակ մը թղթածրարներ:

38 Ազգային ժողովը, հիմնադրուած` Օսմանեան կայսրութեան տարածքին Հայոց առաքելական եկեղեցւոյ հաւատարիմներու կեանքը կանոնաւորող 1863-ի «Ազգային սահմանադրութեան» որոշումով, ունէր հոգեւորական եւ աշխարհիկ 140 երեսփոխաններ, կ՛ընտրէր պատրիարքը, կը կառավարէր ազգային վարժարանները եւ այլն: Ան կասեցուած էր Ապտիւլ Համիտի կողմէ:

39.- Ե.Օտեան(1869-1926), «Մեր երեսփոխանները», 1914-ին «Մանանա» պարբերաթերթին մէջ հրատարակուած եւ 1959-ին Վենետիկի մէջ վերահրատարակուած շարք մը դիմանկարներ: Գեղամին նուիրուած վերլուծականը, էջ 36-39, ֆրանսերէնի թարգմանուած է Գ.Գեւոնեանի կողմէ` Կիւլիզար (Les noces noires de Gulizar) գործին մէջ (տես. թիւ 24), էջ 175-178: Գեղամ Տէր Կարապետեան, որուն «Տարօնի բու» մականունը տրուած էր, ծաղրանկարուած է գիշերային այդ գիշատիչի պատկերով:

40.- Նոյն տեղը: