Ի Յիշատակ Ս. Վահագնի (Գրիգոր Նալպանտեան) (Պանք Օթոմանի Մասնակից Հնչակեան Յեղափոխական)
ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ
Յեղափոխական աշխատանքի եւ անձնազոհութեան մասին է խօսքը:
Ազգային գիտակցութեան, ժողովրդասիրութեան եւ հայրենապաշտութեան վառ օրինակներ լոյսին բերելու մասին է վերեւ յիշատակուածը:
Հակաթուրք պայքարի քառուղիներու ամբողջ տեսադաշտին մէջ, միասնական ոգիի շեշտն է, որ կը դրուի ամէն քայլափոխի:
Աւելի՛ն. թէեւ երփներանգ բայց մէկ ուղղութեամբ ծածանող դրօշին ծառայելու եւ անոր հովանիին տակ մնալու կոչն է, որ կ՛ուզենք լսելի դարձնել ամէն պատեհ առիթի:
Արդարեւ,
Կը յիշեմ, որ առիթով մը անդրադարձած էի, թէ Պանք Օթոմանի գործողութեան իր մասնակցութիւնը բերած է նաեւ հնչակեան յեղափոխական(ներ) մը: Անունը չէի նշած, որովհետեւ անոր կեանքին մասին հատ ու կենտ տեղեկութիւն ունէի: Սակայն օրին փորձած էի վերլուծել երեւոյթը, ընդգծել անոր հրաշալի խորհուրդն ու առհասարակ թողած ազդեցութիւնը գալիք սերունդներուն վրայ:
Յայտնապէս յօդուածին մէջ շեշտադրելին կը մնար այն, որ զազիր թուրքին դէմ մղուող պայքարին մէջ հայ յեղափոխականներու միասնական աշխատանքն ու օրինակելի կեցուածքը, ուժերու մէկտեղումն ու հարուածելու կամքը բացառապէս կը բխէր հայութեան գերագոյն շահերէն:
Եւ ահա դաստիարակիչ օրինակ մըն էր Ս. Վահագնի յեղափոխական ու ազգային գործունէութիւնը:
Ամիսներ առաջ շնորհակալութեամբ ստացած էի «Ս. Վահագն (Գրիգոր Նալպանտեան)» անունով մակագրուած գիրք մը, որուն հեղինակն էր գրող, մտաւորական տոքթ. Եղիկ Ճէրէճեան: Խորքին մէջ պատկառելի ուսումնասիրութիւն մըն էր յեղափոխական գործիչի մը մասին, որուն կեանքը, ինչպէս բազում նուիրեալներու, զոհողութեան, նուիրումի, տառապանքի եւ մարտնչումներու աշխարհ մըն էր եւ սրտօրէն կ՛առնչուէր հայ ժողովուրդի ժամանակակից յեղափոխական ու ազգային պատմութեան:
Ինչպէս միշտ, երբ նոր հրատարակուած գիրք մը գրասեղանիդ վրայ կը հանգչի, անմիջական հետաքրքրութենէ թելադրուած, կ՛արժանանայ մասնակի ընթերցման, հետագային զայն ամբողջացնելու միտումով:
Այս պարագային «օրէնք»-ի կարգ անցած այս մօտեցումը զիջեցաւ եւ էջ առ էջ ընթերցումը մեզ տարաւ մինչեւ աւարտ:
Հակիրճ ակնարկ մը բաւարար է խորապէս ըմբռնելու այս յեղափոխականին այնքան հարուստ կենսագրութիւնն ու նուիրումի ճանապարհը: Սեբաստիոյ ծնունդ այս տղեկը, տակաւին երիտասարդ կը միանայ Հնչակեան կուսակցութեան շարքերուն եւ իր մասնակցութիւնը կը բերէ Գումգափուի եւ Պապ Ալիի ցոյցերուն:
Ան նաեւ կը մասնակցի Պանք Օթոմանի գրաւման գործողութեան, ուր կը վիրաւորուի, կ՛ապաքինի եւ ապա կը փոխադրուի Պաթում: Այնուհետեւ Ս. Վահագնի կեանքին յեղափոխական ու կազմակերպչական աշխատանքի քառուղիները կ՛ըլլան այնքան ճիւղաւորուած եւ տարբեր աշխարհատարածք ընդգրկող, որ մարդ կը զարմանայ անոր ունեցած եռանդին, անկոտրում կամքին, քաջութեան, նուիրումին եւ մանաւանդ` պայքարի գիտակցութեան:
Փաստօրէն, Ս. Վահագն գործուն ներկայութիւն եղած է հայ ժողովուրդի 20-րդ դարու առաջին քսան տարիներու յատկանշական բոլոր իրադարձութիւններուն մէջ: Հայ եկեղեցական կալուածներու բռնագրաւումէն մինչեւ հայ-թաթարական կռիւներ, պարսկական սահմանադրական մարտերէն մինչեւ հայ կամաւորական գունդերու կազմութիւն: Ան ներկայ է եղած ամէնուրեք, առաւելագոյն տրամադրուածութեամբ եւ վեհանձնօրէն:
Ան իր կամաւորներով կը միանայ Ե. կամաւորական գունդին, մօտէն կը գործակցի դաշնակցական յեղափոխականներ Խանասորայ Վարդանի, Իշխան Յովսէփ Արղութեանի եւ այլ նուիրեալներու հետ: Էական աշխատանք կը տանի գունդերու պարէնաւորման մէջ: 1915 մայիսին կը մտնէ Վան: Ան լայնածիր աշխատանք կը տանի ժողովուրդի նահանջը ապահովելու եւ տարբեր գաւառներու մէջ իր օժանդակութիւնը կը բերէ Ցեղասպանութենէ ճողոպրածներու, ինչպէս նաեւ կը լծուի որբերու հաւաքման աշխատանքին: Կապ կը հաստատէ Տէրսիմ քիւրտերուն հետ, կը մասնակցի Պաքուի (1920) կռիւներուն եւ ապա կ՛անցնի Պոլիս, Կիլիկիա, հոնկէ` Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ:
Կազմակերպչական լայն գործունէութիւն կ՛ունենայ հայահոծ տարբեր գաղութներու մէջ եւ իր մահկանացուն կը կնքէ Հայաստանի հողին վրայ, 1953-ին:
14 օգոստոս 1896:
Հայ յեղափոխութեան պատմութեան մէջ արձանագրուած սոսկական պատահար մը չէ այս թուականը: Քանի մը յեղափոխական գործիչներու կողմէ կազմակերպուած արարքէ մը աւելին էր այս սրբազան գործողութիւնը, որ ունէր յստակ թիրախ ու նպատակ: Այս պահուս զանց կ՛առնեմ պատասխանել այն մտածումներուն, որոնք կը վերաբերին այս գործողութեան զգացականութեան, արդիւնքին եւ անոր ունեցած հետեւանքին մասին:
Արդարեւ, 1895-96 համիտեան սպանդներու դէմ հայ վրիժառու տղոց կեցուածքն էր այս գործողութիւնը` ուղղուած, առաջին հերթին, նոյնինքն գազանաբարոյ թուրքին եւ ապա միջազգային հանրութեան, որ լռութեամբ եւ անբարոյութեամբ կը հետեւէր հայութեան դէմ սանձազերծուած ջարդերուն եւ կը բաւականանար մեղկութեամբ յագեցած կարգախօսեր արձակել աջ ու ահեակ:
Եւ ահա, ատենի Կոստանդնուպոլսոյ ՀՅ Դաշնակցութեան Կեդրոնական կոմիտէի որոշումով եւ նախաձեռնութեամբ սկիզբ կ՛առնէր նման աշխատանքի մը ձեռնարկումը: Իսկ ո՞վ էր այս միտքն ու գաղափարը յղացողը, անոր իրականացման ձգտողն ու քաջարի ղեկավարը:
Բաբգէն Սիւնի (Պետրոս Փարեան):
23-ամեայ հրաշք տղու մը կերպարը յատկանշող եւ աղքատ ընտանիքի զաւակ այս յեղափոխականը կը տարբերէր ուրիշներէ իր կազմաւորումով, հաւատամքի ցոլքերով եւ յեղափոխականի առանձնայատկութեամբ: Անոր ուժեղ եւ բոցավառ կամքին արտայայտութիւնն էր նման մտայղացք, անոր յանդուգն եւ ըմբոստի կեցուածքին շօշափելի արդիւնքն է դրամատան սեմին նահատակութիւնը:
Բաբգէն Սիւնիի ժողովրդասիրութիւնը, տառապեալ ազգին վրէժը լուծելու անոր պատրաստակամութիւնը արդէն բաւարար ազդակներ էին` թուրքը իր որջին մէջ հարուածելու եւ միջազգային հանրային կարծիքը ցնցելու:
Ան, շնորհիւ իր դաշնակցականի արժանիքներուն եւ խոր հաւատամքին, կազմակերպչական տաղանդին եւ իւրօրինակ մտածելու եղանակին կրցաւ շրջանցել թուրք ոստիկանութեան արգելքները, հայ դաւաճաններու եւ լրտեսներու գոյութիւնը եւ գաղտնապահի մեծութեամբ կազմակերպել Պանք Օթոմանի գրաւումը:
Միւս կողմէ, պէտք չէ մտահան ընել այն իրողութիւնը, որ Բաբգէն Սիւնիի աջակից էին ՀՅԴ Բիւրոյի վաստակաւոր անդամներ, յանձինս` Յովհաննէս Եուսուֆեանի եւ Արշակ Վռամեանի: Անոր անմիջական գործակիցներ էին նոյնքան հերոս տղաներ` Արմէն Գարօ, Հրաչ Թիրիաքեան, Վարդան Շահպազ, Մուշեղ եւ շատ ուրիշ նուիրեալներ, որոնք միասնաբար կերտեցին հայ յեղափոխութեան փառքը:
Պանք Օթոմանի գրաւումը եւ տղոց դիմադրութիւնը թրքական ոստիկան թէ բանակային գունդերու յարձակումներուն արդէն ցուցանիշ էր հայ յեղափոխականին տոկուն կամքին ու թշնամին հարուածելու նախանձախնդրութեան:
Ըսուածին լաւագոյն ապացոյցն էին Սամաթիոյ թաղերուն մէջ կատարուած հակաթուրք յարձակումները` յանձին Խաչիկ Գնունիի եւ իր քաջարի ընկերներուն:
Պանք Օթոմանի դրամատան մէջ պատահած զինուորական գործողութեան առընթեր, օտար պաշտօնեաներ թէ պատասխանատու անձիք ականատես էին հայ յեղափոխականին մարդկային վերաբերումին ու հայաբոյր կեցուածքին: Անոնք իրենց աչքերով շօշափեցին այն փաստը, որ հայ մարտունակ ֆետային չէր եկած աւազակութեան, ոչ ալ` մարդասպանութեան: Անոնք ունէին ազգային պահանջներ եւ սրբազան դատ, ուխտաւորներն էին իրենց տառապեալ ազգին եւ արդարադատ բազուկները:
Այո՛, թէեւ գրաւման գործողութիւնը իր լրումին կը հասնէր պարզապէս խօսքի ու խոստումի փոխանակումներով, այդուամենայնիւ անոր ազդուութիւնն ու արձագանգը կը շարունակէ հրդեհել պատանի թէ երիտասարդ սերունդներ:
Ինչպէս միշտ, այսօր ալ կը շեշտենք, որ վերանկախ հայրենիքի հողին վրայ եւ սրբազան Արարատի հայեացքներուն ներքեւ հայ յեղափոխութեան պատմութեան մէյ-մէկ դրուագի ծանօթացումն ու վերարժեւորը աւելի քան հրամայական պահանջ է:
Փաստօրէն, սերունդներու դաստիարակութիւնն ու ինքնաճանաչման մղելու աշխատանքները էապէս խարսխուած պէտք է ըլլան ազգային պատմագրութեան ակօսներուն մէջ, որպէսզի հայ պատանիին ու երիտասարդին մտաշխարհը ծանօթանայ այնպիսի արժէքներու, որոնք անփոխարինելի նշաձողերն են եւ ապաւէն կայմերը:
Ահաւասիկ թէ ինչո՛ւ աւելի քան 120 տարի է հայութիւնը կը յիշէ իր անցեալի փառապանծ պատումները, թէկուզ անոնք թաթախուած ըլլային զգացականութեան, դառնութեան եւ տառապանքի կայլակներով:
Պանք Օթոմանի աքթը միասնականութեան խորհրդանիշ է ըստ էութեան, բայց մանաւանդ` հայոց հարուածող բազուկի եւ վրիժառու կեցուածքի վաւերական արտայայտութիւն:
11 օգոստոս 2017