ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
100-ամեայ Երթ Մը` Տարօն-Տուրուբերանի
Հայրենակցական Միութիւնը
Տարօն Տուրուբերանի հայրենակցական միութիւնը կը պատուէ իր երէց անդամները (Հալէպ, 26 փետրուար 1994)
Նկարին մէջ կ՛երեւին ձախէն աջ` տիարք Գէորգ Արոյեան, Խաչիկ Շառոյեան, Հայկ Աւետիսեան, Տիգրանն Մակարեան, Բերիոյ թեմի առաջնորդ Սուրէն արք. Գաթարոյեան, Լեւոն Ղազէլ, Յարութիւն Շարոյեան, Անդրանիկ Գաբրիէլեան եւ Գասպար Կարապետեան
Պատկառելի տարիք մը բոլորած մեր հայրենակցական միութիւններու խմբակին գլուխը պէտք է դնել Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութիւնը:
Անիկա ներկայիս գործօն մասնաճիւղեր ունի Լոս Անճելըսի, Հալէպի, Պէյրութի (Սասնոյ հայրենակցական միութիւն անուան տակ) եւ Ֆրանսայի մէջ: Երեւանի մէջ կայ Սասուն-Տարօն հայրենակցական միութիւն մը: Այս բոլորին կողքին, վերջին տարիներուն, Տարօնի, Մշոյ կամ Սասունի անունով ընկերակցութիւններ հիմնուեցան Թուրքիոյ մէջ ալ (Պոլիս եւ գաւառ)` համախմբելով թրքախօս, քրտախօս ու կրօնափոխ տարօնցիները, որոնք հիմա իրենց ինքնութեան եւ արմատներուն վերադառնալու բուռն ձգտումը ունին: Այս ընկերակցութիւնները մէկ կողմէ կ՛ուզեն փրկել Տարօնի նիւթական հարստութիւններէն մնացած չնչին մասնիկներ (հին գերեզմանատուն մը, աւերակ վանքի մը մնացորդները եւ այլն), միւս կողմէ ալ` կապ ու շփում կը փափաքին հաստատել Հայաստանի հետ:
2017-ն յոբելենական թուական մըն է Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութեան համար, որովհետեւ ան կը թեւակոխէ իր հիմնադրութեան 100-ամեակը, ինչ որ փառաւոր ու նշանակալից փուլ մըն է անշուշտ:
Նախ դիտել տանք, որ այս միութեան երդիքին տակ համախմբուած են գլխաւորաբար ՍԱՍՈՒՆՑԻՆԵՐԸ, աւելի ճիշդ` սասունցիներու շառաւիղները, բայց նաեւ` մշեցիներ, պիթլիսցիներ, խնուսցիներ, ախլաթցիներ, մանազկերտցիներ, սղերդցիներ, պշերիկցիներ:
Միութիւնը հիմնուած է 1917-ին, Միացեալ Նահանգներու Կրանիթ Սիթի քաղաքին մէջ (Իլինոյ նահանգ): Երեք անձեր` Արիս Տէր Իսրայէլեան (Էջմիածնայ Գէորգեան ճեմարանի երբեմնի ուսանողներէն), Հայկ Մալոյեան եւ Հրանդ Փարիզեան, երեքն ալ` Եղեռնէն առաջ Ամերիկա գաղթած տարօնցիներ, նախաձեռնողներն ու բուն հիմնադիրները կը նկատուին այս միութեան:
Երկու տարի ետք, 1919-ին, Էքրըն քաղաքին մէջ (Օհայօ նահանգ) գումարուած է նորակազմ միութեան Ա. Պատգամաւորական ժողովը, եւ որ մշակած ու վաւերացուցած է հայրենակցական այս մարմինին ծրագիր-կանոնագիրը, ընտրած է կեդրոնական վարչութիւն` Ֆրեզնոն նստավայր յայտարարելով: Հետզհետէ մասնաճիւղեր սկսեր են կազմուիլ Ամերիկայի հայաշատ նահանգներուն մէջ ու Քանատա, նաեւ` Լիբանան, Սուրիա, Իրան, Պուլկարիա, Յունաստան ու Ֆրանսա:
Շատ տպաւորիչ ու խորիմաստ է Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութեան զինանշանը, որ մտայղացուած է 30-ական թուականներուն:
Հոն կը տեսնենք Տարօնի թեւաբաց արծիւը` ժայռէ բարձրադիր պատուանդանի մը վրայ կանգնած: Մագիլներուն մէջ ունի ուղղահայեաց մերկ սուր մը, որուն բռնակոթին տակ ամրօրէն սեղմած է օձի մը մարմինը` զայն երկուքի բաժնելէ ետք: Իսկ պատուանդանին վրայ գրաբարով արձանագրուած է դարերու խորքէն եկող «Մամիկոնէից ուխտ»-ը, որ կ՛ըսէ. «Քաջութեամբ մեռցուք ի վերայ աշխարհիս մեր եւ ի վերայ ազգիս մեր, եւ մի տեսցեն աչք մեր կոխան ոտից պղծալից լեալ զսրբարանս մեր» (թարգմանութիւնը` քաջութեամբ մեռնինք մեր աշխարհին ու մեր ազգին համար, եւ թող մեր աչքերը չտեսնեն մեր սրբարաններուն ոտնակոխ ըլլալն ու պղծուիլը):
Կը թուի, թէ միութիւնը իր ամէնէն եռանդուն ու նախանձելի շրջանը ապրեր է 30-ական ու 40-ական թուականներէն ետք, մինչեւ 60-ականներ: Ասիկա այն ժամանակաշրջանն է, երբ սփիւռքահայ տարածքին կարելի էր համրել մեծաթիւ տարօնցի մտաւորականներ, որոնք ո՛չ միայն կը պանծացնէին Տարօնի անունը, այլեւ առանցքային դեր կ՛ունենային գաղութներու գրական-մշակութային ընդհանրական կեանքին մէջ:
Օրինակ, Պէյրութի մէջ կը գործէին Կարօ Սասունին, «Ազդարար»-ի խմբագիր Մանուկ Ասլանեանը, Սիմոն Սիմոնեանը` իր «Սփիւռք» շաբաթաթերթով, Հմայեակ Գրանեանը, Եդուարդ Տարօնեանը, Օննիկ Սարգիսեանը, «Յեղափոխական ալպոմ»-ի հրատարակիչ Աւոն, Գէորգ Աճեմեանը, Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանը եւ այլք: Հալէպի մէջ էին Մկրտիչ Ա. քհնյ. Մուրատեանը, տոքթ. Գարեգին Երէցեանն ու Մկրտիչ Մկրտիչեանը: Իրաքէն յիշենք Լեւոն Գարմէնը, Պոլսէն` Նարոյեան Մեսրոպ պատրիարքը, գրագէտ-ուսուցիչ Արփիար Տէր Մարգարեանն ու տոքթ. Պաղտասար Մանուէլեանը: Ամերիկայի մէջ էին` գրագէտ Սմբատ Շահնազարեանը, Անուշ Գրիգորեանը, բժ. Արմենակ Ալիխանեանը, Սուրէն Ա. քհնյ. Բաբախեանը, Եղիշէ Մելիքեանը, Աղան Տարօնեցին, Գեղամ-Գեղակը եւ ուրիշներ: Ֆրանսայի մէջ կրթական ու գրական աշխատանքի լծուած էր Մխիթարեան հայրերէն Սահակ վրդ. Տէր Մովսէսեանը:
Հայրենակիցներու այսքան պատկառելի հոյլի մը դիմաց` Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութիւնը կրնա՞ր ինքզինք հպարտ ու ամուր չզգալ:
Տասնամեակներ ետք, ա՛յսօր, տխուր է անդրադառնալ` որ այս զմայլելի սերունդը իր յաջորդները չունեցաւ: Հրապարակը ամայացաւ կատարելապէս…
Այդ երանելի տարիներուն է նաեւ, որ լոյս ընծայուեցաւ «Տարօնի Արծիւ» պարբերականը` որպէս միութեան պաշտօնաթերթ կամ իբրեւ «Օրկան տարօնական ոգիի»:
«Տարօնի Արծիւ»-ով կարծէք կը վերայայտնուէր ԺԹ. դարու կէսերուն Խրիմեանի ու Սրուանձտեանցի կողմէ Մշոյ Ս. Կարապետի վանքին տպարանէն թռիչք առած «Արծուիկ Տարօնոյ» թերթը:
Առ այսօր, հայ մամուլով զբաղող մեր բանասէրները դեռ ամբողջական լուսարձակ չեն բացած այս հետաքրքրական պարբերաթերթին վրայ, որուն Ա. թիւը հրապարակ հանուեցաւ 1938 ապրիլին, ՍոՖիայի մէջ (Պուլկարիա): Տարի մը անց, «Տարօնի Արծիւ»-ը ճեղքելով Ատլանտեան ովկիանոսը` ճախրեց դէպի Ամերիկա, իսկ անոր վերջին մէկ թիւը տպուեցաւ Հալէպ, 1952-ին:
Հայրենակցական այս պարբերաթերթին առաջին տարուան (12 թիւեր) խմբագիրը Հայկ Ասատրեանն էր (1900-1956), պուլկարաբնակ տարօնցի փայլուն մտաւորական մը, որ 1944-ին, երկրին համայնավարացումի օրերուն, շատերու նման ի՛նք եւս ձերբակալուելով` տասը տարի բանտարկուեցաւ խորհրդային արգելարաններու մէջ:
Երբ «Արծիւ»-ը Նիւ Եորք փոխադրուեցաւ, 1940-ին, խմբագրի պաշտօնը ձեռնհասօրէն ստանձնեց բժ. Արմենակ Ալիխանեանը (1890-1977): Ան բնիկ մշեցի էր ու իր հայագիտական պաշարը ստացած էր Վենետիկ, Մխիթարեաններու մօտ: Կանոնաւոր աշխատակիցն էր Պոսթընի «Հայրենիք»-ին` «Մուսասիրցի» գրչանունով:
Պարբերաթերթին յաջորդ խմբագիրները եղան, 1945-էն սկսեալ, նախ` Գեղամ- Գեղակ (Գէորգեան) եւ ապա` Սմբատ Շահնազարեան (1895-1985), երկուքն ալ` բնիկ մշեցի գրչի սպասաւորներ: Իսկ Հալէպ տպուած վերջին թիւը, 158 էջանի բովանդակալից հանդէս մը, խմբագրուեցաւ սասունցի դաստիարակ եւ ուսուցիչ Մկրտիչ Մկրտիչեանի (1918-2002) կողմէ:
Միով բանիւ` «Տարօնի Արծիւ»-ը գոյատեւեց 14 տարի, որոշ ընդհատումներով եւ 32 թիւերու (ոմանք` միացեալ) հանրագումարով: 1952-էն ետք պարբերաթերթը վերակենդանացնելու ցանկութիւնն ու փորձերը մնացին ապարդիւն:
«Տարօնի Արծիւ»-ի սկզբնական շրջանին հետ սերտօրէն կ՛առնչուի այն գաղափարական շարժումը, որ ծանօթ է «Տարօնականութիւն» անունով, եւ որուն մասին առանձին ուսումնասիրութիւններ հրատարակուեցան Հայաստանի մէջ, Մուշեղ Լալայեանի կողմէ, 90-ականներուն:
Թէ՛ «Տարօնի Արծիւ»-ի առաջին տարուան թիւերով եւ թէ՛ Փլովտիւի «Ռազմիկ» թերթին (1937-44) ճամբով, կարճ շրջան մը գաղութներու մէջ լայն տարածում գտած այս շարժումին հիմնական գաղափարախօսներն էին` Հայկ Ասատրեան, Ներսէս Աստուածատուրեան, Արիս Տէր Իսրայէլեան եւ Գարեգին Նժդեհ: Այս անուններէն առաջին երեքը տարօնցի էին, իսկ Նժդեհ, ինչպէս ծանօթ է, Նախիջեւանի գաւառէն էր:
Շարժումը ունէր ազգային հոգեվերանորոգչական յախուռն շեշտ մը ու շատ նման էր 30-ական թուականներուն Նժդեհի ղեկավարած Ցեղակրօն ուխտին:
«Տարօնականութիւն»-ը բացարձակապէս «տարօնցիութիւն» չէր նշանակեր. այսինքն Տարօնի գերակայութիւնը չէ՛ր շեփորեր` Հայաստանի միւս նահանգներուն նկատմամբ, այլ կը ջանար ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆԱՑՆԵԼ Տարօն աշխարհին մէջ ստեղծուած յաւիտենական արժէքները:
Որո՞նք էին այդ արժէքները.
– Տարօնը թէ՛ հեթանոսական Հայաստանի եւ թէ՛ քրիստոնեայ Հայաստանի հոգեւոր գլխաւոր կեդրոնն էր:
– Տարօնի մէջ ստեղծուած էր «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպը:
– Տարօնի ծնունդ էին հայ դպրութեան երկու հսկաները` այբուբենի գիւտարար Մեսրոպ Մաշտոցն ու պատմահայր Մովսէս Խորենացին:
– Տարօնը ծննդավայրն ու բնօրրանն էր հայոց ռազմուժի ասպետներուն` Մամիկոնեաններուն:
– Տարօնը արեւմտահայ ազատագրական պայքարի հնոցն էր, ուր թրծուած էր փաղանգը մեր անմահանուն հայդուկներուն:
Բայց այսպիսի ինքնուրոյն գաղափարախօսութիւն մը հաշտ աչքով չդիտուեցաւ կարգ մը թերթերու կամ հանրային գործիչներու կողմէ, նոյնիսկ սխալ մեկնաբանուեցաւ: Փարիզի «Վէմ» հանդէսին մէջ (1938, թիւ 22) Սիմոն Վրացեան հակադրուեցաւ անոր բացայայտօրէն: Յետոյ արդէն շարժումը խամրեցաւ, որովհետեւ Տարօն-Տուրուբերանի հայրենակցական միութիւնն իսկ պաշտօնապէս հրաժարեցաւ (կամ հարկադրուեցաւ հրաժարիլ) անոր յենարան դառնալէ:
Միութիւնը իր փառքի օրերուն զարկ տուաւ հրատարակչական աշխատանքներու ալ: Հալէպի մէջ լոյսին բերուեցան «Սասուն» եւ «Տարօն» տարեգիրքերու մէկական թիւեր (1948\1949), իսկ Կեդր. վարչութեան նախաձեռնութեամբ, 1957-ին Պէյրութի մէջ հրատարակուեցաւ «Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի» ծաւալուն հատորը` Կարօ Սասունիի խմբագրութեամբ: Անկէ առաջ նոյն վարչութեան հովանիով հրատարակուած էին նաեւ մշեցի վաղամեռիկ գրող Գալուստ Անդրէասեանի «Ամբողջական գործեր»-ը (Պէյրութ, 1951), Հ. Համազասպ Ոսկեանի «Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը» (Վիեննա, 1953) եւ երգիծագիր Նշան Պէշիկթաշլեանի տարօնցիներու ձօնած «Լուսաբերդ» հատորը (Փարիզ, 1956):
Միութեան վերջին հրատարակութիւններէն մէկն է, հաւանաբար, Սմբատ Շահնազարեանի «Մշոյ բարբառը եւ իր ժողովուրդին դիմաստուերը» ժողովածուն (Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1972):
(Շար. 2)