Տարեդարձներ, Հաշուեկշիռ Եւ Հեռանկար

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

«Տարեդարձներ» կը նշենք մենք մե՞զ դիտելու համար ժամանակի հայելիին մէջ, թէ՞ տուրք տալու սովորութեան, կամ պարզապէս ինքնահաստատման, կարծէք ըսելու, որ կանք` հակառակ չար հովերուն, տաքին ու ցուրտին: Կարծէք հպարտութիւն, իրաւունք եւ արժեւորում բխէին տարիներու գումարէն:

«Տարեդարձ»-ները միշտ աւելի հնչեղ են, երբ թիւերը մեծ են եւ թուականները` կլոր, անոնցմով կը ձգտինք տպաւորել:

Տարիներու գումարի յիշեցումը յաճախ դատարկի վկայութիւն է, երբ չէ իմաստաւորուած առաքինութեամբ (հռոմէացիներու virtus-ը, որ կը նշանակէր հոգեկան ուժ), այսինքն` բարիով, ստեղծագործութեամբ, ծառայութեամբ, քաջութեամբ, գեղեցիկով: Մանաւանդ` ներկայի մէջ հարազատ եւ կենսունակ շարունակութեամբ եւ գործով, որով ապրող էակէն անցում կը կատարուի դէպի Մարդը, աստուածաշնչական ըմբռնումով, քանի որ Աստուած մարդը ստեղծած է իր պատկերով:

Արդար պէտք է ըլլալ: Սփիւռքի մաշեցնող պայմաններուն մէջ սիրոյ եւ գիտակցութեան աշխատանքի յիշեցում է մեծաթիւ կամ փոքրաթիւ «տարեդարձ» տօնել, անցեալի գնահատում եւ ապագայի տեսիլք:

Սփիւռքի հայերը չնչին գումար չեն: Տեսականօրէն հայրենաբնակներու համրանքէն աւելի են, թէեւ անորոշ` որպէս թիւ եւ որպէս հայկական ինքնութեան որակ: Բայց անոնք փոքր եւ այսօր ցրուած արշիպեղագոսներ են մեծ ոստաններու մէջ (megapole), որոնք, ինչպէս Խաղաղականի կղզիները կլիմայի ջերմացման պատճառով ովկիանոսին մէջ կ’ընկղմին, այդպէս ալ այդ մեծաթիւ համարուած գաղութ-համայնքները, անորոշ սահմանում մը,  պիտի ընկղմին տասնեակ միլիոններու բազմացեղ եւ բազմամշակոյթ խառնարանին մէջ, քանի տեղի տան լեզուն եւ մշակոյթը, վասն լաւ մերուելու, «օրինակելի» կոչուած համարկումի, որ ծնունդ կու տայ «ծագումով հայ» հայասէրներու եւ զբօսաշրջիկներու:

Ինչպէ՞ս չմտածել Աւետիս Ահարոնեանի մասին, որ ըսած է, թէ` «առանց հողի մշակոյթ չկայ»: Պարզ իմաստութիւն մը` բնութեան կարգով, այնպէս` ինչպէս որ բեւեռային հողամասերու վրայ արմաւենի չի բուսնիր: Հաւատաւորներ եւ անոնցմով գոյացած միութիւններ եւ կազմակերպութիւններ, հաւատարիմ իրենց կոչման, հայրենահանուածներու երազներու ենթահողին վրայ մշակոյթ կ’ապրին եւ կ’ապրեցնեն, կը փորձեն եւ կը ճգնին` տեղատուութիւններու կուրծք տալով: Բայց մինչեւ ե՞րբ: Իրատես պէտք է ըլլալ` տեսնելու համար, որ անոնց շուրջ օղակը կը սեղմուի:

Մեծ ոստաններու «մեծաթիւ»-ին մէջ ցարդ ուզած ենք պահել ազգային ստորոգելիները եւ` գործած: Այդպէս եղած է «սփիւռք(ներ)ը ընդհանրապէս: Այսօր աւելի քան երէկ պէտք է խորհինք, թէ ի՛նչ է այդ ստորոգելիներու գումարը, ինչպէ՞ս կը բնորոշուին անոնք, ինչպէ՞ս տեսանելիութիւն, խորք եւ կենսական ճառագայթում կու տան ընդհանուրին մէջ չանհետանալ ուզող հաւաքականութեան: Կա՞յ իսկապէս չանհետանալ ուզելու հաւաքական կամք: Ընկերաբանական ուսումնասիրութիւն մը չէ կատարուած (ո՞վ պիտի կատարէ) այդ կամքը սահմանելու համար տոկոսային հաշիւով մը:

Տօնական առիթներով կը սիրենք ըսել` «մե՛ր հաւաքականութիւնը», նոյնիսկ երբ ան ունի բազմաթիւ երեսակներ, ըստ «քաղաքական» համարուած թեքումներու, յարանուանական տարբերութիւններու, երկիրներու, տնտեսական-դասակարգային գնահատումներու, լեզուներու:

Այդ «մեր»-ին շնչառութիւն ուզած են տալ հայ մշակութային միութիւնները, երբ աւանդութիւն մը շարունակելու համար «թուքով կպցրած» երեւելիական ձեռնարկներով չեն բաւարարուած` հաւատալով, որ ազգային նկարագիրը կը կերտուի եւ կը պահուի մշակոյթով, հարազատ լեզուով, գրականութեամբ, թատրոնով, պատմութեամբ, երգով, երաժշտութեամբ, պարով, առանց անոնց` «մե՛ր հաւաքականութիւն»-ը դեռ ժամանակ մըն ալ կ’ապրի որպէս «վարձու սենեակ»-ի բնակիչ: Պէտք է անդրադառնալ, որ սփիւռք անբնականութիւնը ճիշդ այդ «վարձու սենեակ»-ն է: Հարազատ մշակոյթով ապրելու եւ տեւելու  ճիգով գործած են` սփիւռք(ներ)ի բազմաթիւ կազմակերպութիւնները, կուսակցութիւնները, մշակութային, հայրենակցական, նոյնիսկ մարզական միութիւնները:

Եթէ իրատես ըլլանք, պիտի հաստատենք, որ այդ ճիգը կը նուազի, ինչ կը վերաբերի մասնակիցներու ծաւալին, ընծայուած եւ ընդունուածի որակին:

Արմատախիլ դարձած հայերու նորաստեղծ սփիւռքի միութիւնները, ինչպէս` կ’ըսեն, ունեցած են իրենց առաւել կամ նուազ լուսաւոր օրերը, ինչպէս բոլոր մշակութային միութիւնները, ապա եկած են աշխարհագրական եւ հոգեկան հեռաւորութիւնները` յաջորդական պատշաճեցումներով, հարթելով շրջապատին հետ տարբերութիւնները, որոնց կու տանք զանազան բնորոշումներ` համարկումէն ձուլում: Միացեալ Նահանգներ, Արժանթին, Սուրիա, Լիբանան, Ֆրանսա եւ այլ աշխարհներ ապաստան գտած արմատախիլ հայեր եւ անոնց ժառանգները գրականութեան արկածախնդրութիւնը շարունակած են հայերէնով, բայց` յաջորդական ընկրկումներով. նոր ժառանգները մշակոյթ շարունակած են եւ կը շարունակեն այլազան լեզուներով գրականութիւն եւ արուեստ ստեղծել` հարստացնելով «ոչ մե՛ր»-ը, քանի որ արմատները կը դադրին հոգեկան եւ ոգեկան ուժ ըլլալէ:

Այս մասին սիրտ խոցող դիպուկ խօսք ըսաւ միութեան մը «լաւ տղոցմէ մին», երբ կը խօսէր իրենց կեդրոնի գրադարանի մասին, ուր կը հասնէին եւ կը հասնին անհետացող սերունդի մը գիրքերը. «Այս գրադարանը հայ գիրքի գերեզմանոց է»:

Բայց այս նշդրակող խօսքերը ըսելէ ետք հարց կը ծագի այն մասին, որ զէնքերը վա՞ր պէտք է դնել, ալ ընելիք չկա՞յ:

Ընելիք կա՛յ: Մշակոյթի ազգի հարազատութեան եւ ոգեկանութեան պատուանդանը ըլլալու համոզումով պէտք է խմբուիլ եւ գործել, եթէ ազգի անդամութիւնը ծնունդի մը յիշատակ, շաբաթավերջի զբօսանք կամ երեւելիութիւն  չեն: Այդ ընելիքին հաւատացողներ կան, անոնց թիւը կը նուազի, բայց անոնք պատնէշի վրայ են: «Տարեդարձ»-ներ ալ կը տօնեն: Կը յաջողին աղմուկ ալ ստեղծել, եթէ այդ «տարեդարձ»-ներուն համար հրաւիրուի «սիրուած» երգիչ մը եւ տեղի ունենայ ճաշկերոյթ մը, որոնց լուսանկարները զարդարեն մամուլի էջերը:

Պէտք է անվարան շեշտել, կրկնել, որ հաւատաւորներ կան: Անոնք կը նմանին յունական դիցաբանութեան Սիզիփոսին, որ դատապարտուած էր հսկայ ժայռաբեկոր մը բարձրացնելու լերան գագաթը, հազիւ հասած հոն` ժայռը կը գլտորէր լերան ստորոտը եւ հարկ էր կրկին բարձրացնել: Այս է հայ մշակոյթի հայ աշխատաւորին ճակատագիրը սփիւռք(ներ)ի տխրութեան մէջ, սպասելով հայրենադարձութեամբ բնական կեանքով մշակոյթ ստեղծելու օրը, վերագտնելով հողը:

Ոչ միայն պիտի գիտակցինք, որ մշակոյթը հողի կարիք ունի, այլ նաեւ` միջոցներու: Սփիւռքներու պարագային, հողի բացակայութեան տխրութեան վրայ կը գումարուի մշակոյթին յատկացուած նիւթական միջոցներու բացակայութիւնը: Օրինակ, հայ գրականութիւնը մենաւոր հաճոյք է, բանաստեղծը եւ գրողը գիրք կը հրատարակեն նուէր տալու համար: Տխրեցնող գայթակղութիւնը ոչ ոքի յուզում կը պատճառէ:

«Տարեդարձ»-ները  յիշատակները կը բերեն ներկային մէջ` անկասկած առթելով հպարտութիւն եւ յուզում, միաժամանակ առիթ ըլլալով յոռետեսութեամբ աւաղելու, որ վերականգնումի ճիգի վկայութիւն չէ: Սփիւռք(ներ)ի մեծ ու փոքր ոստններու «մեծաթիւ հայերը» ազգային ո՞ր նկարագրով մշակոյթ պիտի շարունակեն եւ պիտի ստեղծեն: Պիտի ստեղծե՞ն: «Ծանօթ» երգիչներու գոռում-գոչիւնով եւ բարձրախօսներու աղմուկով մէկ կամ երկու ժամ կը գինովնանք, բայց «մշակոյթ կը ստեղծե՞նք»: Այս հարցումը մենք մեզի պէտք է ուղղենք, երբ առանձին ենք, երբ սրահը նստած` կը ծափահարենք ցարդ կատարուած լաւի յիշեցումը:

Մշակոյթը ազգային է` ընդհանրապէս մշակոյթ ըլլալէ առաջ:

Տարեդարձները անցեալ պեղելէ աւելի` պէտք է կոչուին աւելի կարեւոր դերի մը եւ ստեղծեն յանձնառութեան աստեղային պահը:

Այդ յանձնառութի՞ւնը:

Ան այնքան պարզ է, որ տիրացուական կը համարուի:

Իմաստաւորելու համար «տարեդարձ» մը, ոգեկոչում մը, պիտի կարենա՞նք բարձրանալ ազնիւ եւ ազնուական հայ մշակութային յանձնառութեան մակարդակ` ըսելու համար, որ հայերէնը պիտի վերադառնայ մեր տուները, հայերէն գիրքին տէր եւ ընթերցող պիտի ըլլանք, հայ թատրոնի ստեղծագործական աշխատանքը պիտի չկասի, հայ երգի որակին բծախնդիր պահակ պիտի ըլլանք…

Սփիւռք(ներ)ի տարտղնումին եւ աճող տեղատուութիւններուն դիմաց հայ մշակոյթը տոկալու եւ տեւելու հզօր ազդակ է, որպէսզի զանգուածները (եթէ այս բառը պերճանք չէ) հոգեպէս պատրաստ ըլլան հայրենադարձութեան` դէպի ապրող Հայաստան, եւ ինչո՞ւ չերազել, դէպի բռնագրաւուած Հայաստան` Մուշ եւ Սասուն, Վան եւ Խարբերդ…

Բարեսիրական արշաւներէ, ճոռոմաբանութիւններէ եւ զբօսաշրջութենէ անդին` ազգային մշակոյթը ազնիւ ազգային քաղաքականութիւն է, որուն նկատմամբ յանձնառութիւնը երաշխիք է տոկալու եւ տեւելու կամքի, ապագայի:

Ապագային պնդաճակատ եւ անսեթեւեթ պէտք է նայիլ եւ գործել: Այդ կ’ըլլայ գալիք հայ սերունդներու հանդէպ ժամանակակիցներուս անսեթեւեթ պարտքը եւ պարտականութիւնը, որ ինքնաբերաբար տեղի չ’ունենար, կը պահանջէ յանձնառութիւն, ի հարկին` ընդդէմ դիրքապաշտ եւ երեւելիապաշտ «էսթեպլիշմընթ»-ին:

Կրկնել, որ մշակոյթը կը կենսագործուի նիւթական նեցուկով, հողի անփոխարինելի ներուժով, հաւատաւոր եւ որակաւոր մարդոց յանձնառութեամբ, որպէսզի ան ըլլայ պայծառ, հզօր եւ մանաւանդ` հարազատ, որպէսզի ինքնութիւն պահուի եւ արժէք ստեղծուի:

Մշակոյթը այն գերկառոյցն է, որ հայը կը դարձնէ հայ, ֆրանսացին` ֆրանսացի, չինը` չին, եթէ չխրինք համաշխարհայնացման գորշ միօրինականացման մէջ:

27 մարտ 2017, Նուազի-լը-Կրան, Ֆրանսա