«Հայրենի Հողի Ծածկագիր Տեսիլքներ»-Ու Տիեզերական Ալիքները Եւ Եւ Դիւցազներգակ Արտեմ Յարութիւնեան

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ

Մեծութիւնները` դիւցազուն, հերոս, սուրբ, երբ կը տեսնենք պատմութեան հեռուէն, անոնք կը հսկայանան ժամանակի եւ տարածութեան անհարթութիւնները ջնջող մշուշին մէջ: Իրականի եւ անիրականի կախարդական խաղ: Այդպէս է «Սասունցի Դաւիթ»-ը, գերիրականութիւն, որուն յանձնուողը կը զգայ եւ կը տեսնէ, կամ` Վիքթոր Հիւկոյի «Դարերու առասպելը»*, որ պատմութիւն «կը վերծանէ»` ընթացիկի մէջ թաքնուած «ծածկագիր»-ները կարդալով:

Հաւանօրէն, առանց Վիքթոր Հիւկոյի բանաստեղծական պատումին, «Ռոլան»-ը կամ «Էմերիյօ» պիտի յիշուէին որպէս միջադէպի հերոսներ: Մեծն Շարլըմանեի (Կարոլոս Մեծ) կռիւներու մասին կը խօսի պատմութիւնը, բայց յիշողութեան մէջ անոնք կ՛ապրին Վիքթոր Հիւկոյի ստեղծած «առասպել»-ով, ուր իրերը անուն ունին, ինչպէս Ռոլանի սուրը, «Տիւրանտալ»-ը, ինչպէս` Սասունցի Դաւիթի «Թուր կէծակի»-ն:

Մեր «գրեթէ անմիջական պատմութիւնը», ուր սխրագործութիւնները եղած են բազում, թերթերու եւ զանգուածային լրատուութեան բացակայութեան, անոնք շրջած են եւ աճած` ժողովուրդի երեւակայութեան մէջ: Ռուբէն Տէր Մինասեանի «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները» գիրքի «Յովան ֆետայի»-ի պատմութիւնը, դէպք մը, որ կայծ է «Ֆետայիները» գլխուն տակ հայ յեղափոխութեան դիւզազնապատումի, Կոստան Զարեանի բանաստեղծական թափին մէջ ֆետայիներու կռիւը կը վերածուի մեծ պաստառի: Այսօր ո՞վ պիտի յիշէր «Յովան ֆետայի»-ն, կամ «Ֆետայիները», կամ` հոն աշտանակուող «Մակար ծերունին», եթէ թռչող խօսքը զանոնք քանդակած չըլլար: Լերան լանջին վիրաւոր ինկած եւ մեռնող ֆետայի Մակարը կը մեծնայ, կը հսկայանայ, կը դառնայ նոր ժամանակներու դիւցազուն` Կոստան Զարեանի ահագնահունչ տողերով.

… ահա անցնում են լեգենդաները,
ու հայ պատմութեան
թափօրը հսկայ, դուրս եկած մթին
դարերի խորքից,
անցնում է լռիկ ու նորից մտնում
մեծ խորհուրդների աշխարհը պայծառ:

Ցուրտ մի գիշեր է: Հեռագրաթելերի
                                                ծռուած սիւները
խուլ հառաչում են: Արջը իր թաթը
                                ուժով խփում է
հրավառ աստղերի շարժուող փեթակին
եւ ցաւից ոռնում:
                Ձորը կրկնում է
այդ ահեղ ձայնը, եւ երեք անգամ
                քամին զարնում է
երկնքի դրան:
Մակար ծերունին, տրեխները մաքրում,
մտնում է երկինք:

Մակար ֆետայիի անհունացումով կը հիւսուի դիւցազներգութիւնը, որ բանաստեղծի (կամ անցեալի տաղասացի) շունչով եւ բառով կը խօսի հոգիներու: Պէտք է լսել ըսուածէն անդին գտնուող խորհուրդը:

Ժամանակակից, լայնալիճ զգացողութիւն եւ տեսիլք ունեցող, ընթացիկ ճամբաներէ դուրս վազող Արտեմ Յարութիւնեան ինծի յանձնեց իր անտիպ բանաստեղծութիւններու հատորը: Յափշտակութեամբ կարդացի էջերը: «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» անուանած է իր գիրքը, այդ է նաեւ խորագիրը առաջին բանաստեղծութեան, եւ կ՛ըսէ` «Նուիրում եմ Արամ Մանուկեանին»:

Պատմական մեծ դէմք է Արամ  Մանուկեան, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան հիմնադիրը, Վանի հերոսամարտի առաջնորդը: Բանաստեղծը դիւցազներգութիւն կը հիւսէ` սաւառնելով հարիւրամեակի մը վրայ, դէմք եւ դէպքեր հեռարձակելով տիեզերքի մէջ: Պատմութեան տեսանկիւնէ, դարը անմիջականութիւն է, եւ ինք վէճ, պառակտում եւ մրցակցութիւն չի պատմեր: Մանրուքով չի տարուիր: Կը դիտէ անցեալի, ներկայի եւ գալիքի հեռուն: Համաստեղութիւնը:

Յաճախ կ՛անգիտանանք, որ հողը կեանքի արգանդ է, նաեւ` ազգի կեանքի արգանդ:

Արտեմ Յարութիւնեանի մտածումները կը յածին «մեծեր»-ու խօսքի, դէմքի, ճակատագրի եւ գործի ծիրերուն վրայ, ներկայի ցաւերը կը բացուին դէպի անցեալը, փոխլրացման զրոյց, ունկնդիրը արձագանգն է բանաստեղծին: Ժամանակի խորքէն եկող ներհուն Նիկոլ Աղբալեանի խօսքը մեկնակէտ է, կը բանայ վարագոյրը, կը բերէ Արամը.

«Երբ գիշերը գայ մտէք, ձեր հոգու սենեակը, խօսէք ձեր խղճի հետ եւ ասէք, արդեօք աշխատե՞լ էք հայ ժողովրդի համար այնպէս, ինչպէս Արամը,  եղե՞լ էք այնքան անձնազոհ, որքան Արամը, տուե՞լ էք ձեր ամբողջ կեանքը հայ ժողովրդին, ինչպէս Արամը»:

Ինչպէս «պատմական» իրադարձութենէ մը մեկնելով` Վիքթոր Հիւկօ պզտիկ իշխան Էմըրիյոյի հերոսապատումը կը հիւսէ, Արամ Մանուկեանի մասին անդրանիկ հանրապետութեան լուսաւորութեան նախարար Նիկոլ Աղբալեանի բարոյահիացական խօսքը Արտեմ Յարութիւնեանի բանաստեղծական թռիչքին թեւ կու տայ:

Այսպէս կը սկսի Արամի դիցաթատերական պատկերը.

Երբ առաջին հանրապետութեան
թագադրուած նախագահ
Արամ Մանուկեանը, ծանր օրուայ մղձաւանջից յետոյ
տուն եկաւ, չճաշեց
……………………………………………………………………..
 (չափից շատ արիւն կար դրսում հիմա,
չափից շատ կոտրուած ոսկոր եւ մարմին),
……………………………………………………………………
եւ յանկարծ ասես միանգամից դրսում միացան
բոլոր երկնային լուսատուների ազդանշանային համակարգերը,
ահազանգեցին, ասես գուժում էին սոսկալի ինչ որ բան,
ասես զգացին բարբարոս թուրքերի ցեղասպան մտադրութիւնը…

Հետեւիլ բառերու խորհուրդին: Արամը սոսկ նախագահ չէ, ի վերուստ ստացուած իրաւունքով` «թագադրուած նախագահ» է, կ՛անջատուի մահկանացուներու խումբէն: Եւ «ցեղասպան մտադրութիւնը», արարքէն առաջ, «բարբարոսութեան» դէմ տիեզերական «ահազանգ» կը ծնի: Կը մտնենք ընթացիկէն հեռացած դիւցազներգութեան աշխարհը: Կը կատարուի ոստումը դարի վրայով: Երէկը ազդանշանն է շարունակուող ներկայի.

թունաւոր մշուշը սպառնում է մեզ հերթական ջարդով,
նրանք մինչեւ հիմա մարդկային լեզուն չսովորեցին,

Բանաստեղծը, թիւ-թուանշանէ անդին, կոտորածէ անդին, ազգի լինելութեան խորազգաց, ներիմացուած ըմբռնումը ունի` քաղաքական ճապկումները գերանցելով: Հայը եւ իրաւարարութեան իրենք զիրենք կոչածները կը հասկնա՞ն միւս պատմութիւնը, որ`

ցեղասպանութիւնն ու ահաբեկչութիւնը
դեռ շարունակւում է Հայաստան աշխարհի
ժայռոտ, բայց ներսից փխրուն ու սրբազան հողի դէմ…

Ցեղասպանութիւն գործուած էր հողի համար եւ «ցեղասպան մտադրութիւն»-ը վառ կը մնայ` հողի համար: Բանաստեղծը, յայտնատեսութեամբ կը նուաճէ քաղաքական միտքը, զոր Արամ կ՛անձնաւորէ: Բանաստեղծը Արա՞մը կը հրաւիրէ տեսնելու, թէ՞ ինք կը կարդայ անոր միտքը, կարծէք` ան մեր ժամանակակիցը ըլլար եւ վեր առնէր թշնամիին սադրանքները:

թուրքալեզու հորդաները չեն կշտանում
հայոց հողի տիրոջ մարմնով
եւ կարծում են,
թէ հայ մարդը սոսկ հիւլէ է փշրուած ցեղի,
եւ չնայած այդ ամենին խաբւում ենք
թուրքի սարքած բորբոսագոյն «պրոտոկոլով»,
վաւերացնում հէնց մեր ձեռքով
թոյնից ծնուած զեռուն օձին…

Բանաստեղծը տեսանող է, կը զգայ աշխարհի ոչ մասնակի խառնակութիւնը:

Ահաբեկչութիւնը դեռ շարունակւում է
Հայաստանի լեռնոտ, բայց ներսից փխրուն հողի դէմ:
Լսէ՛ք, լսէ՛ք շաչիւնը, աղմուկը քոչուոր ցեղերի,
որ գալիս է Ասիայից հանց շառաչ…

Ապրիլի արցախեան չորսօրեայ պատերազմը եւ ներխուժողները: Եւ կրկին վերադարձ դէպի անցեալը: Ժամանակը սեղմուած է:

Արամի կենսագրութիւն` ուր կը խտանայ ազգը:

Եւ դու անցնում ես
Արցախի, Նախիջեւանի, Վանի, Խնուսի ու Կարինի,
Արամ, անթարթ քեզ նայող յոյսի տարածքներով,
որտեղ համարեա հայութիւն չմնաց,
միայն Արցախն է մնում հրաշքով փրկուած…

Պատմութեան հաշուեկշիռը եւ գիծը, որմէ անդին անէութիւն է: Բանաստեղծը իր հոգիով կը լսէ պատմութեան պատգամը եւ կը պոռայ իր ցաւը ընդդէմ թեթեւամիտներու, «փարիսեցի»ներու.

Օ՜, ասա, նորից ու նորից օ՜, վաղամեռ աստղ Հայոց երկնակամարի,
որին չի հասնի եւ ոչ մի բարձրութիւն,
ասա, ի՞նչ անեմ հիմա փարիսեցի այս դարում…

Բանաստեղծը գիտէ: Գիտէ ստեղծագործողը: Ծանր հարուածէն վերականգնելու կարիք ունի ազգը: Ներիմացական զգայնութիւններու հասարակաց մթնոլորտ:

Այվազովսկու ծովերը
մարդու չվերջացող տառապանքի մասին են,
որտեղ ազգը անվերջ փոթորկուող ջրերում,
փորձում է ուշքի գալ Ցեղասպանութիւնից…

Պատումը կ՛ընդարձակուի ճակատագրի, յոյսի եւ անյոյսի, պատմութիւն կերտած հսկայացած դէմքերու տողանցքով, քաղաքներ… Դաջուած յիշողութիւն, գիտութիւն չէ, հոգիներու առհաւական շնչառութիւն, որմէ հեռանալով` կը դառնանք փարիսեցի, գնչու:

Եւ ինսիլունի պէս փրկիչ քո այցերը
Էջմիածնի պատերի տակ պառկած հիւանդ գաղթականներին,
եւ պէտք է տարբերակեմ
Քո բացարձակ գոյութիւնը Հայոց հողի վրայ,
ահա թէ ինչ է նշանակում քո ապրելը
քո ապրելը Հայոց լեզւում,
քո ապրելը դաշնակցութեան գիշերային գաղտնի ժողովներում,
քո ապրելը պարէնի, լուսաւորութեան,
թիկունքի ապահովութեան
եւ ներքին գործերի նախարարի պաշտօններում,
Քո ընկերութիւնը Ռոստոմի, Իշխանի,
Կոստի Համբարձումեանի, Դալի Ղազարի, Դումանի,
Ահարոնեանի, Շահպազի եւ միւսների հետ,
Քո ապրելը Երզնկայում, Կարինում, Ալաշկերտում,
Բայազէտում, Սարիղամիշում, Իգդիրում,
այնտեղ ամենուրեք,
ուր Հայոց հինաւուրց հողը հրդեհուած էր ծայրէ ի ծայր…

Եւ վերադարձ դէպի առասպելատիպ նուիրեալի օրը.

իսկ դրսում ամէնուրեք, թուրքերը տարածել են շրջաբերական.
Փնտւում է Արամ անունով մէկը,
թուրք լրտեսներ` որ ամենուր փնտռում են քեզ`
աւերուած` Հայոց հողի բոլոր ծալքերում,
թուրքական կառափնատարանների երախը բաց է քո առաջ…
………………………………………………………

ոնց ես տեղափոխւում մի գաւառից միւսը,
ծածուկ եւ զինուած,
երեք աժդահա հայդուկներով շրջապատուած…

Արամը խորհրդանիշն է անոնց, որոնք անգոսնեցին կառափնարանի սպառնալիքը եւ օրինակի ուժով դիմադրելու կամք կռանեցին: Արտեմ Յարութիւնեան անոնց վէպով կը տանի մեզ: Շարժապատկերի յետ-առաջ նկարահանումներով կը պատմէ Արամի յաղթարշաւը, saga-ն. ծնունդ, դպրոց, Շուշի: Հզօր պատում` պաշտպանուած հողի: Բանաստեղծը աստղագէտի պէս կը դիտէ հայկական միգամածը, ներկան`անցեալի լոյսով:

Քանի մը տող, եւ կը պարզուի օրհասի պատկերը: Բանաստեղծը կը դառնայ գեղանկարիչ, եւ խօսքը` ստեղծագործութիւն: Կը կարդացուի քաղաքականութեան «ծածկագիր»-ը, այնքա՜ն կարեւոր, նաեւ` այսօր.

Յիշո՞ւմ ես, երբեմն երեկոյեան,
թափառում էիր շրջափակուած Հայաստանի սահմանով,
մեր անկայուն, փշրուած, անվստահ խաղաղութեան սահմանով,
տեսնում Սարդարու պատի մօտ վխտացող թուրքերին
եւ անհաւատալի է, որ Հայաստանը դեռ պաշտպանում է ինքն իրեն:

Պատմութիւնը նոյն եւ յար կը շարունակուի: Այդ կը հասկնաք, եթէ կանգնիք Արցախի մերկ սահմաններուն վրայ եւ դիտէք ձեր դիմաց գտնուող թաքնուած վտանգը: Երբ շրջափակուած աշխարհը դեռ կը պաշտպանուի հերոսանալով, կը մտածենք «անհաւատալի»-ի մասին: Բանաստեղծը պարզ բառերով կը լսէ հուրի եւ սուրի մէջ ապագայ կերտող ժողովուրդի կեանքը:

Յիշո՞ւմ ես, այդ օրերին գրում էիր օրագիրդ,
հազիւ շարժելով վնասուած թեւդ.
ցաք ու ցրիւ մտքեր,
ջարդուած Հայաստանի սովալլուկ ամիսներ.
ահա մի հատուած քո կարծեցեալ օրագրից.
…………………………………………………………………….
Դատարկ խանութներ, պահեստներ,
առնէտը դառնում է դրամական միաւոր,
խցկւում աղքատութեան ծակուծուկերը,
չհաւաքուած դիակներ փողոցներում…

Բանաստեղծը պատմագիր չէ, անսքող կը տեսնէ հինը, որ ներկան է, կը ցնցէ իրաւութեամբ: Արամի Հայաստանը հարկ է յիշել տիրոջ պէս: Քանի մը տող եւ ժամանակաշրջան մը կը պատկերուի: Ապագայի մասին մտածել` լսելով ըսուածը.

Դու,
որ 100.000 գաղթական բերեցիր Հայաստան,
Վանի անկումից յետոյ,
300.000 սովեալ կերակրեցիր,
անգամ թուրքից խլած հացամթերքով…

Արտեմ Յարութիւնեան կը քալէ յաճախ մոռցուող, բայց միշտ ներկայ պատմութեան ալիքներու վրայ: Համայն ազգին գլխուն կախուած հին սպառնալիքը նոր է, հրաւէր` գիտակից յանձնառութեան:

Բայց թուրքերը մի բանում միասնական են միշտ եղել
բնաջնջել Հայաստանն ու հայութիւնը…
………………………………………………………………………..
եւ յաւերժական պաշարումը Հայաստանի
տեւում է առ այսօր` 2012թ. Ապրիլ…
……………………………………………………………………….
քեզ հետ եմ նաւթոտ, գիշատիչ Պաքւում,
քեզ հետ` մահմետականացած Գանձակում…
……………………………………………………………………..
քեզ հետ` սեւազգեստ Ալեքսանդրապոլում,
քեզ հետ` երբ Կարսից զէնք էիր բերում`
………………………………………………………………………
քեզ հետ` երբ երազում էիր
Արցախն ազատագրել ազրպէյճանցի թուրքից…

Արամի պատկերը կը հասնի սրբութեան, որ գիտցած է հրաժարիլ եսէն եւ երկրային բարիքներէն: Քանի մը տող եւ մեծութեան կենդանագիր: Լուռ հրաւէր կայ բաղդատելու եւ բաղդատուելու պատմութեան խորքէն ճառագայթող «մեծ»-ին: Ի՜նչ պատգամ. «Պահել Երկիրը ամէն գնով», երբ հայրենալքում կայ եւ չկայ հայրենադարձութիւն.

եւ մաքառելով յանձնուեցիր քեզնով սրբացող հայ հողին,
ապրողների դարակում թողնելով քո հանճարեղ կտակը
պահել Երկիրը ամէն գնով…
եւ նոյն դարակում` քո ողջ հարստութիւնը`
տասը դրամը վաղուց մոռացուած, կորսուած…

Թուրքին սպառնալիքը այսօր կը լրանայ ներքին ցեցով: Դառն երգիծանք: «Հեռուստացոյց»-ը ժողովուրդի իրատեսական աչք է: Պատկերը փողոցներու մէջ է, յորդող սեղաններով ճաշարաններու: Եւ հաւկուրութիւնը` մեղանչում, երբ Երկրի նոր պատմութիւնը կը գրուի.

եւ մոմլաթէ ռատիոները
էլ չեն ողբում սպանդանոց դարձած
                                                     անապատի սահմռկեցուցիչ դէպքերը,
եւ հեռուստացոյցը հիմա աչքով է անում միայն
շատ արագ գիրացած երեսփոխաններին:

Եւ հնչող պատգամը, որ պէտք է ըլլայ առաջնորդող գաղափարը քաղաքական գործիչի: Բանաստեղծը կարօտով կը յիշէ, քանի որ իրականութիւնը Արամի շարունակութիւն չէ: Այդ կարօտը ներկայի դէմ արձակուած վճիռ է: Վճիռ, որ կը բխի ժողովուրդի հոգին կարդացող բանաստեղծի յայտնատեսութենէն.

Արամ Մանուկեան,
դու հիմնադիրն ես երկրի ազատութեան,
սոսկ ազատութեան,
ոչ թէ քեզ համար, այլ ուրիշների…
…………………………………………………………………
Դիմակ,
որ հերոսաբար տարաւ իր ծանր ռիթմը`
Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքը,
որ մի օր վերծնուելու է որպէս
համայն հայութեան յաղթանակ`

ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ

———————————————————-

* Victor Hugo, La légende des siècles