ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ
Միայն յեղափոխական երգերը չեն, որ իւրայատուկ են հայ երաժշտութեան մէջ:
Տարբեր ազգերու երաժշտութեան մէջ, չենք հանդիպիր նաեւ աշուղական երգերու, որոնցմէ ամենանշանաւորը Սայաթ Նովան է անկասկած:
Նմանապէս, զուտ հայկական բնոյթ ունին Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած երգերը, որոնք նախ եղած են ողբի ու սուգի երգեր.
«Կոտորածն անգութ, հայերը թող լան
Անապատ դարձաւ շքեղ Ատանան»:
Ապա, յիսնամեակէն ետք անոնք դարձած են պահանջատիրական եւ բողոքի երգեր:
Ցեղասպանութեան նուիրուած երգեր հայ արուեստագէտներու կողմէ մեկնաբանուած են նաեւ օտար լեզուներով, որոնցմէ կարելի է յիշել երկու օրինակ.
Armenia (The Five Fingers, 1972), Ils sont tombés (Charles Aznavour, 1976).
Հալէպահայ Աւօ Գաթրճեան, լման հատոր մը յատկացուցած է ցեղասպանութեան նուիրուած երգերուն:
«Հայոց ցեղասպանութեան ազդեցութիւնը երաժշտութեան վրայ»:
Տիտանական աշխատանք:
Ունեցած ենք նաեւ անզուգական Կոմիտաս վարդապետը, որ յօրինած ու երգած է շարականներ եւ… սիրային երգեր:
Սայաթ Նովա եւ Կոմիտաս կը մնան հայ երաժշտութեան գագաթին, ուր ցարդ ոչ ոք կարողացած է գէթ մօտենալ:
Ունեցած ենք Սայաթ Նովա, Կոմիտաս, ապա`
«Գիւղէն իջաւ Ղազարը» եւ «Նիւ Եորք, Պոսթըն, Քալիֆորնիա»:
Ի՜նչ հեգնանք:
Կը հպարտանանք անցեալով: Կը ցաւինք ներկայով:
* * *
Անկասկած ուրախալի երեւոյթ է հայ տուներէն ներս հայկական երաժշտութեան մուտքը (աւելի ճիշդ պիտի ըլլայ ըսել` ընդհանրանալը), նաեւ շատ աւելի ուրախալի երեւոյթ` թրքերէն երգերուն հեռանալը:
Թրքերէն երաժշտութիւնը, որքան ալ արմատախիլ եղած կը թուի ըլլալ, անբուժելի վէրք մը ձգած է որոշ հայերու մօտ, որոնք տակաւին թրքերէն կ՛ունկնդրեն… հայերէն բառերով:
Բազմաթիւ են մայր հայրենիքի եւ սփիւռքի մէջ գտնուող հայ երգիչները, որոնց երգելու ոճը թրքերէնի շատ աւելի մօտ է, քան` հայերէնի:
Հայկական երաժշտութիւն ունկնդրողներուն մէջ դժբախտաբար տակաւին գոյութիւն ունին մարդիկ, որոնք կը նախընտրեն թրքաբարոյ երգեցողութիւնը` յիշելով եւ «ապրելով» այն օրերը, երբ կը «հմայուէին» թրքերէն երաժշտութեամբ:
Նաեւ դժբախտ իրականութիւն մըն է, որ իսկական մաքուր հայերէն երգողները շատ աւելի նուազ կը գնահատուին կամ ժողովրդականութիւն ունին, քան` «թրքա-հայերէն» երգողները:
Մամուլի մէջ յաճախ կը կարդանք քերականական օրէնքներու սխալ գործածութեան մասին, սակայն ո՛չ ոք կ’անդրադառնայ հայերէն երգերու սխալ երգեցողութեան մասին:
Երգիչի մը լաւ ձայն ունենալը կարեւոր է, սակայն` ոչ բաւարար:
Լաւ ականջ ունենալը` պայման:
Օրինակով մը բացատրեմ միտքս:
Տարիներ առաջ մեծահամբաւ երգահան-խմբավար Բարսեղ Կանաչեան Հալէպի մէջ կը ձեռնարկէ հայկական երգչախումբի մը կազմութեան:
Մամուլով կը յայտարարուի, որ հետաքրքրուողները անձամբ ներկայանան:
Հայահոծ թաղերէն մէկուն մէջ կայ հայ սափրիչ մը, որ շրջանին մէջ ծանօթ է որպէս լաւ երգիչ: Անկասկած լաւ ձայն ունենալու է: Բարեկամներն ու դրացիներ կ’առաջարկեն, որ մաս կազմէ Կանաչեանի երգչախումբին:
Երիտասարդ սափրիչը կը ներկայանայ, սակայն առաջին իսկ «ականջի քննութենէն» Կանաչեան կը նշմարէ սոյն անձին «ականջ»-է զուրկ ըլլալը, ու կը մերժէ լաւ կարծուած երգիչին մասնակցութիւնը իր երգչախումբին մէջ:
Ամէնքը կը զարմանան: Կարելի՞ բան է նման, որ երգիչ մը մերժուի: Վստահաբար թիւրիմացութիւն մը ըլլալու է:
Բարեկամներուն ստիպումով սափրիչ-երգիչը դարձեալ կը ներկայանայ, եւ Կանաչեան դարձեալ «քննելէ» ետք երգիչին «ականջ»-ը`
– «Տղա՛ս, կոյր եմ, սակայն խուլ չեմ»:
* * *
Երբ արեւմտահայ երգիչներ կը փորձեն արեւելահայու նման հնչել, երբեմն շատ ծիծաղելի բառերու կը հանդիպինք:
Ինչպէս գիտենք, արեւելահայերէնի մէջ «Բ» տառը, կը հնչուի «Պ» (կամ` անոր մօտ հնչիւն մը): «Գ» կը հնչուի «Կ»: Շատ մը երգիչներ, նոյնիսկ ամենատարրական ուղղագրութենէն գաղափար իսկ չունենալով, երբ «Գ»-ի կամ «Ք»-ի հանդիպին, կը հնչեն «Կ», «Բ» կամ «Փ»` կը հնչեն «Պ», իսկ «Դ» կամ «Թ»` երկուքն ալ «Տ»:
Արեւմտահայերուս համար դժուար է հնչել արեւելահայու նման, որովհետեւ իրականութեան մէջ «Գ»-ը պէտք է հնչել «Գ»,ի եւ «Ք»-ի միջեւ հնչիւն մը, այլապէս, յաճախ ծիծաղելի կը դառնայ:
Իրական պատահած օրինակ մը:
«Գաղափար»-ը արեւելահայու նման հնչել փորձող երգիչ մը «Գաղափարի հերոսները» երգած է «Կաղապարի հերոսներ»:
Գալով արեւելահայ երգիչներուն (ի մասնաւորի Հայաստանէն արտագաղթած)` ներելի չէ, երբ մայր հայրենիքը լքած ու հաստատուած սփիւռքի մէջ, երգեն`
«Երկիր մ’ունինք մենք Հայաստան,
Ինչո՞ւ ապրինք օտարութեան»:
Ո՞վ է ստիպողը, որ հայրենիքը լքելով «ապրին օտարութեան» մէջ:
Յեղափոխական-ազգային կարգ մը երգերու եղանակները խանդավառ են, սակայն նիւթը` տխուր:
Կարգ մը երգիչներ, տարուած խանդավառ եղանակէն, առանց երգին բառերուն ուշադրութիւն դարձնելու, կը խանդավառուին ու կը փորձեն խանդավառել ներկաները:
«Երբ որ Սերոբ թաղեցին,
Հայ քաջեր սեւ կապեցին»:
Ծա՛փ, ծա՛փ, ծա՛փ, եւ ունկնդիրներէն շատեր, «հլու հնազանդ, Սերոբի մահուան սուգին կը մասնակցին… ծափերով:
Յեղափոխական երգերու եղանակները որքան ալ խանդավառ ըլլան, պարեղանակներ չեն: Մեզի համար տեսակ մը շարականներ են:
Անկասկած ունինք բազմաթիւ տաղանդաւոր հայ երգիչներ, սակայն աստուածատուր տաղանդին կողքին, ոեւէ արուեստագէտ իր ժողովրդականութիւնը կը պարտի ժողովուրդէն եկած գնահատանքին ու քաջալերանքին: Ոեւէ արուեստագէտ պարտի ըլլալ համեստ նկարագրի տէր:
Անբարտաւանութիւնն ու ինքնահաւանութիւնը ներելի չեն:
Համեստութիւնն ու պարզութիւնը` խիստ գնահատելի:
Երգիչը նաեւ պէտք է ունենայ որոշ զարգացում:
Լաւ ձայնով ու լաւ «ականջ»-ով օժտուած երգիչ մը նաեւ պայման է, որ որոշ տեղեկութիւն ունենայ հայ գրականութենէն ու հայոց պատմութենէն:
Օրինակներով կրնամ լաւագոյն ձեւով բացատրել միտքս:
Երգիչի մը տալիք երգահանդէսին փորձերը կ’ընէինք: Ձեռքին բռնած «Շիրակ» երգարանը, երգերուն բառերուն հետեւելով` կ’երգէր: Էջի վերջաւորութեան երկու տող գրուած էր:
«Այն ազգը, որ երգ չունի, դատապարտուած է ձուլումի» (Գրիգոր Զօհրապ):
Սոյն երգիչը կարդալէ ետք մեծ գրագէտին խօսքերը`
– Գրիգոր Զօհրապ: Հա՞յ է: Մականունը ինչո՞ւ «եան» չունի վերջաւորութեան:
Երաժիշտներէն մէկը, չդիմանալով, երգիչի երեսն ի վեր պոռաց.
– Ի՞նչ տեսակ հայ ես, որ Գրիգոր Զօհրապին ո՛վ ըլլալը չես գիտեր»:
– Պայմա՞ն է, որ բոլոր երգիչները ճանչնամ:
Յիշատակներ…Անցած Օրեր (Հատուած):
Բազմաթիւ են նման օրինակներ, սակայն այս մէկը իսկապէս որ «գլուխ գործոց» մըն է, որ ցոյց կու տայ երգիչին անհաւատալի տգիտութիւնը:
Տարբեր օրինակ մը:
«Սեւ աչեր»: Կա՞յ մէկը, որ լսած չըլլայ այդ սիրային երգը:
«Մութ ու ահեղ, չարքեր շատ կան
Սեւ աչերը, մի՛ սիրիր»:
Ամենաշատ ժողովրդականութիւն ունեցող երգիչներէն մէկը հետեւեալ ձեւով մեկնաբանած է այս երգը:
«Մութ ու ահեղ, շարուէ շարան
Սեւ աչերը, մի՛ սիրիր»:
Անհաւատալի, բայց իրա՛ւ:
Յուսանք, որ օր մը այս խեղկատակութիւնները վերջ կ՛ունենան:
«Այս է յոյսը ողջ հայութեան,
Համբերէ՛ հոգիս…համբերէ՛» (ժող. երգ):
Լոս Անճելըս, 2016
Շար. 5 եւ Վերջ: