«Չես Կրնար Ամբողջ Ժողովուրդ Մը Բնաջնջել». «Խոստումը» Ժապաւէնի Բեմադրիչ Թերի Ճորճ

Deadline.com կայքի աշխատակից Մայք Ֆլեմինկ հարցազրոյց մը կատարած է Հայոց ցեղասպանութեան մասին պատմող «Խոստումը» ժապաւէնի իրլանտացի բեմադրիչ Թերի Ճորճի հետ. ստորեւ կը ներկայացնենք զայն` յապաւումով:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Դուք մեծցած էք Պելֆասթի մէջ, խռովութիւններու ճգնաժամի օրերուն: Ի՞նչը ձեզ կը մղէ պատմելու այս պատմութիւնները, զորս ոչ մէկ շարժապատկերի ընկերութիւն կ՛ուզէ պատրաստել:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Երբ Շերիտընի հետ սկսայ աշխատելու Իրլանտական մշակութային կեդրոնին մէջ եւ ապա պատրաստեցի «Ին տը նէյմ աֆ տը ֆատըր» եւ «Սամ մատըր’զ սան» շարժապատկերները, այդ մէկը ինծի համար միջոց մը դարձաւ իմ փորձառութիւնը ներկայացնելու: Փորձեցի կարելի եղածին չափ առարկայական ըլլալ եւ նոյն ատեն շարժապատկերի սրահի  ակնդիրներուն հասկնալի դարձնել Ճիզեփէ Քոնլընի իրականութիւնը եւ I«Ին տը նէյմ աֆ տը ֆատըր»-ի մէջ անոր փորձառութիւնը, նոյնպէս եւ «Սամ մատըր’զ սան»-ի մէջ Հելեն Միրընի տիպարը` որպէս հացադուլ կատարող մայր: Այստեղ ես խանդավառուած էի խումբ մը դերասաններով, որոնք կը յայտնուին իրադարձութեան մը մէջ եւ ակնդիրներուն կարելիութիւն կու տան իրականութիւնը ապրելու: Դուն կրնաս գիրքի մը մէջ ընկղմիլ, սակայն գիրքը շարժապատկերի սրահ երթալու հաւաքական փորձառութիւն մը չէ: Իսկապէ՛ս կը կարծեմ, որ այդ մէկը զգալու համար հաւաքական փորձառութեան կարիքը ունիս: «Տը քիլինք ֆիլտզ»-ի, «Միսինկ»-ի եւ «Շինտլըրզ լիսթ»-ի իմ վրաս գործած ազդեցութիւնը փաստ էր, որ ճիշդ է` բնա՛ւ չես կրնար երեւակայել տառապանքը, սակայն առնուազն կ՛ունենաս զգացումներ ապրելու փորձառութիւնը` զայրոյթ, տխրութիւն, մելամաղձոտութիւն, իսկական ցաւ եւ ուրախութիւն:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Պելֆասթի մէջ մեծցած ըլլալով` այս խառնակութիւնները ցուցադրող շարժանկարները ի՞նչ ձեւով ձեզի կը վերաբերին, ներառեալ` այն երկուքը, զորս դուն գրեցիր` «Ին տը նէյմ աֆ տը ֆատըր»-ը եւ «Տը պոքսըր»-ը, ինչպէս նաեւ` քու գրած ու բեմադրած «Սամ մատըր՛զ սան»-ը:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Շատ ջանք թափեցի պահը ճիշդ ներկայացնելու համար: Փորձեցի ներկայացնել փողոցի մէջ խռովութիւններուն առթած զգացումը: Կերի Քոլընը շատ լաւ ճանչցած եմ, ուստի կացութիւնը լաւապէս ըմբռնելով` կրնաս նոյնիսկ Հրատի վրայ իսկ մէկու մը մասին շարժանկար պատրաստել: Մարդիկ չեն գիտեր, թէ ի՛նչ կը նշանակէ բանտի մէջ ըլլալ, անոր տաժանելի բնոյթը, կամ` մօր մը համար ի՛նչ կը նշանակէ ստիպուած ըլլալ որոշելու` իր զաւակին մահը արտօնե՞լ, թէ՞ փրկել զայն… կամ` թէ Ռուանտայի մէջ պանդոկի մը եւրոպասէր տնօրէնը ի՛նչ կը զգայ, երբ յանկարծ աղէտի մը մէջ 500 անձ փրկելու պատասխանատուութիւնը ունենայ: «Խոստում»-ին մէջ բազմաթիւ հետազօտութիւններ կան անձի մը պատահած աղէտալի դէպքերուն վերաբերեալ: Չեմ ըսեր, որ աղէտը ինծի պատահեցաւ, սակայն ուրիշներու միջոցով անոր ցնցումը ես ապրեցայ: Կը յուսայի այդ մէկը փոխանցել: Սակայն Ռապինի բնագիրով եւ Մայք Մետաւոյի կամքով` զայն կարելի է նկատել նաեւ հին ձեւի սիրոյ պատմութիւն մը` «Տաքթըր Ժիվաքօ»-ի, Տէյվիտ Լինի, Ուորըն Պիթիի «Ռետզ», «Տը ինկլիշ փէյշընթ»-ի նման: Կը սիրեմ այդ գաղափարը, որովհետեւ կը կարծեմ, որ շատ հեռացած ենք այդպիսի պատմութիւններ պատմելէն: «Տը ինկլիշ փեյշընթ»-ը կը կարծեմ վերջինն էր:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Որքա՞ն դժուար էր դերասանները ապահովելը:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Քրիսչըն Պէյլը նիւթը շատ հարազատ զգաց, եւ մենք փորձեցինք պատրաստել բաւական մեծ ժապաւէն` իրեն յարմար, նոյնը նաեւ` Օսքար Այզիքը, Ճէյմզ Քրոմուելն ու Շարլոթ լը Պոնը: Ի վերջոյ ապահովեցինք շարժապատկերի bona fide (իսկական-Խմբ.) դերասաններ: Մեծագոյն խնդիրներէն մէկն ալ այն էր, որ բոլոր վերոնշեալ շարժապատկերներու պատրաստութեանց համար հարկ եղած է 150-200 օր: Իսկ մեր պարագային, հիմնականին մէջ ունէինք 72 դժուար օրեր: Երեք երկիրներու մէջ, 20 վայրերու մէջ նկարեցինք, ինչ որ կը նշանակէ, թէ իւրաքանչիւր տեսարանի նկարում տեւեց երեք օր: Որեւէ ժամանակ առիթը չունէինք վերանկարելու:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Ուստի` խնդիրներ չկայի՞ն:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Խնդիրը գլխարկս վերցնելով գետին նետելն էր եւ նման բաներ: Հիմնական հանգոյցը, սակայն, մեր փոխադրութեան համակարգն էր: Մեծաթիւ օգնական դերասաններ ներառելը եւ դէպքին հարազատ զգացումը փոխանցելը շատ դժուար էր: Վերջաւորութեան` մահաքունի պէս բան մըն էր: Ուստի, երբե՛ք չզգացի, որ պատմութեան ողնածուծը կորսնցուցինք. անիկա շատ հետաքրքրական ու միաժամանակ վախազդու էր: Շարժանկարը յաջողցնելու պատմական պարտաւորութիւն ունիս նաեւ, մասնաւորաբար երբ երեւակայածին տիպարներ կը ներմուծես իսկական դէպքերուն: Շատ աշխատեցայ` ներկայացնելու ճշգրիտ դէպքերը:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Անկիւնադարձային դէպք մը` «Քրիսթալնախթ» մը կա՞ր:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Անոր ամբողջ ցանկ մը գոյութիւն ունի: Ցեղասպանութիւնը հիմնականին մէջ սկսաւ 24 ապրիլ 1915-ին, երբ Պոլսոյ մէջ 247 հայ մտաւորականներ ձերբակալուեցան, աքսորուեցան, եւ անոնց մեծամասնութիւնը սպաննուեցաւ: Նպատակը մտաւորականութիւնը բնաջնջելն էր: Թուրքերուն, մասնաւորաբար անոնց ղեկավարին` Թալէաթ փաշային, որ ներքին գործոց նախարարն էր, եւ անոր մօտիկ շրջապատին համար կար հիմնական ռազմավարութիւն մը` հաւատացնել, որ  Ռուսիոյ հետ սահմանին վրայ գտնուող հայ բնակչութիւնը կրնայ հինգերորդ զօրասիւն մը ըլլալ, ուստի պէտք է անոնք հեռացուին ապահովելու համար, որ կողմնակից չեն ըլլար ռուսերուն, տրուած ըլլալով, որ անոնք քրիստոնեայ էին:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Ինչպէ՞ս գործադրեցին այդ մէկը:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Զանոնք Թուրքիայէն բռնի ուժով դուրս մղեցին եւ անապատի ճամբով դէպի Սուրիա, Հալէպ քալել տուին, հոն, ուր այսօր բախումներ տեղի կ՛ունենան: Կայ հռչակաւոր խօսք մը, զոր տոքթ. Նազըմը ըսած է Թալէաթին… կամ, իրականութեան մէջ, իր զօրավարներէն մէկուն. «Ամբողջ ազգ մը չես կրնար վերացնել». իսկ Թալէաթ փաշա պատասխանած է. «Զանոնք դէպի անապատ մղեցինք, եւ ոչ ոք գիտցաւ, թէ անոնց ի՛նչ պատահեցաւ»: Ա՛յդ էր գլխաւոր նպատակը: Ապա մարդիկ արջառներու փոխադրութեան յատուկ փոխադրակառքերով դէպի Հալէպ ուղարկուեցան: Իսկ պատերազմելու կարողութիւն ունեցող 15-50 տարեկան այր մարդիկը զօրակոչուեցան, զինաթափուեցան եւ աշխատանքային ջոկատներու մէջ սպաննուեցան: Ուստի, հայերէն ձերբազատելու ռազմավարական որոշում մը գոյութիւն ունէր: Երբ անոնք Հալէպ հասան, սոված էին, իսկ կազմուած ճամբարներուն մէջ սննդեղէն չկար: Ուստի, դիտաւորեալ ծրագիր մը կար:

Խումբ մը գիւղացիներ մերժեցին դէպի Հալէպ մահուան քայլարշաւները եւ թաքնուեցան Մուսա Տաղ` «Մովսէսի Լեռ»  կոչուած լերան վրայ, եւ թրքական բանակը զանոնք 53 օր պաշարեց: Անոնք ետ մղեցին թրքական բանակը, ապա ֆրանսական ռազմանաւեր հասան ծովափ եւ ամբողջ բնակչութիւնը փրկեցին: Այդ մէկը` Մուսա Տաղի փրկութիւնը, մեր շարժապատկերին մաս կը կազմէ: Մեր կերպարները այդ կացութեան մէջ յայտնաբերեցի:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Ատիկա դիտելը նոյնիսկ դժուար է:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Ուստի հաւասարակշռութիւն մը գոյութիւն ունի` ամերիկացի լրագրողի մը դերը ստանձնած Քրիսչըն Պէյլի եւ բազմաթիւ տարիներ Ֆրանսա ապրած հայ կնոջ մը միջեւ եռանկիւն սիրոյ պատմութեան մը միջոցով: Վերջինս Պոլիս կու գայ եւ կը հանդիպի Օսքար Այզիքին, որ փոքր գիւղի մը մէջ դեղագործ է: Ան կ՛ուզէր բժիշկ ըլլալ, սակայն նիւթական պայմանները չէին ներեր, եւ որպէսզի հարկաւոր գումարը ապահովէ, ան նշանուած է տեղւոյն հարուստ վաճառականներէն մէկուն աղջկան հետ: Ան Պոլսոյ մէջ կը հանդիպի Աննային, որուն դերը ստանձնած է Շարլոթ լը Պոնը, որ կ՛ապրի Քրիսչընի հետ, եւ այդպիսով կը գոյանայ սիրոյ եռանկիւն մը: Ապա (դեղագործը) կը զօրակոչուի, իսկ Աննան անոր կը հետեւի: Ուստի, կը ստեղծուի դասական սիրոյ եռանկիւն մը, որ ակնդիրները կը կապէ հայերուն ապրած փորձառութեանց հետ: Հետեւաբար անիկա մասամբ մեծարանք մըն է Լինի` «Ժիւաքօ»-ին եւ նման շարժապատկերներու:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Հոյակապ է այն, որ դուն կրցար այս ժապաւէնը պատրաստել իսկ Սթալոն չկրցաւ, հակառակ իր ունեցած այնքա՛ն մեծ ազդեցութեան:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Այո՛: Ան անպայման կ՛ուզէր արտադրել Մուսա Տաղի պատմութիւնը. այդ գիրքը բաւական հռչակաւոր էր` իբրեւ պաշարումի պատմութիւն մը: Ես զայն օգտագործեցի, որովհետեւ ուզեցի ներառել Ցեղասպանութեան պատմութիւնը եւ մղել ակնդիրները զայն հասկնալու եւ անոր զարգացումներուն ծանօթանալու… Այդ մէկը դժուար էր… Ատիկա պատմական փաստերը առանց աղաւաղելու ներկայացնելու հասկացողութիւնն է: Ես այդ բանը In the Name of the Father-էն սորվեցայ, երբ բրիտանացիները բուռն քննադատութեան ենթարկեցին մեզ:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Ինչպէ՞ս:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Անոնք կ՛ըսեն, որ բրիտանական դատարաններուն մէջ «ըփրոչ տը տոք»-ի նման բաներ չեն ըսեր: Ո՛չ, չեն ըսեր, սակայն ես պէտք ունէի, որ Էմմա Թոմսընը` փաստաբանը, խօսի դատաւորին հետ, ուստի Շերիտընը ու ես այդ մէկը հնարեցինք: Իրենք այդ մէկը օգտագործեցին ըսելու համար, որ շարժապատկերը ճշմարիտ չէ՛: Տասը տարի ետք, Թոնի Պլեր ստիպուեցաւ Կերի Քոնքընը, իր ընտանիքը, այլ ամբաստանեալներ եւ զոհեր վարչապետարան հրաւիրել` ներում հայցելու համար անոնցմէ: Իսկ «Հոթել Ռուանտա»-ի հետ պատահածը հակառակն էր: Այդ ժապաւէնը Ռուանտա տարի եւ նստայ նախագահ Քակամէի, անոր կնոջ եւ ամբողջ խորհրդարանին կողքին ու զայն ցուցադրեցի: Անոնք ինծի շնորհակալութիւն յայտնեցին: Մէկ ամիս ետք Փոլ գրեց գիրք մը եւ վերջին գլուխին մէջ Քակամենը բռնատէր որակեց: Յանկարծ «Հոթել Ռուանտա»-ն մատի փաթթոցի վերածուեցաւ:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Ձեր կարծիքով, «Խոստում»-ի եւ Ցեղասպանութեան ցուցադրումը ինչպէ՞ս պիտի ակնկալուի:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Պիտի ըսէի, որ այս մէկը բոլորին մէջէն ամէնէն խնդրայարոյցը պիտի ըլլայ, որովհետեւ այս դէպքերը երկու կողմերուն միջեւ յաճախ բանավէճի վերածուած են հարիւրաւոր գիրքերու մէջ, սակայն կացութիւնը յստակացնելու համար շարժապատկերներ չեն պատրաստուած: Այս դէպքերը տեսողական ձեւով ներկայացնելը շարժապատկերի մեր կորսնցուցած պարտաւորութիւններէն մէկն է:

ՄԱՅՔ ՖԼԵՄԻՆԿ.- Ինչո՞ւ կը կարծէք, որ անիկա կորսուած է:

ԹԵՐԻ ՃՈՐՃ.- Հոլիվուտի շուրջ տեղի ունեցող մեծագոյն բանավէճը այն է, որ «պոքս օֆիս-ը եւ շահերու համեմատութիւնը տիրապետողն է, որովհետեւ, օրինակ, շարժապատկեր մը 250 միլիոն տոլար կ՛արժէ, սակայն մէկ միլիառ տոլար շահ կ՛ապահովէ: Ուստի, եթէ ուզես մեծ շահ ապահովել, ապա ինչո՞ւ ժամանակ վատնել եւ այսպիսի կամ «Հոթել Ռուանտա»-ի նման ժապաւէններ պատրաստել, երբ այդ շահը կրնաս ապահովել այլ ժապաւէններով: Ուստի, պատմական պարտաւորութիւնը այժմ ձգուած է ժապաւէններու փոքր անկախ ընկերութեանց եւ որոշ չափով` HBO-ին, սակայն` ակնդիրները մութ սենեակ մը նստեցնելն ու զանոնք պատմական դէպքի մը փորձառութիւնը հաղորդելը… Այս առումով, Schindler՛s List-ը պէտք էր ցնցիչ ըլլար Միացեալ Նահանգներու բնակչութեան կէսին համար: Գիտեմ, որ The Killing Fields-ը այդպէս էր: Missing-ը եւ Քոսթա Կաւրասի աշխատանքը միտքիս մէջ մնացին այնպէս մը, ինչպէս ուրիշ ոչ մէկ բան մնացած է: Apocalypse Now, The Deer Hunter… այդ բացառիկ շարժապատկերները երբ դիտես, անոնք հզօր ազդեցութիւն կը գործեն վրադ:

«ՀՈՐԻԶՈՆ»