ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ
Անցնող շաբաթ օր, 17 սեպտեմբերին, Լոս Անճելըս քաղաքի «Կրենտ փարք» զբօսայգիին մէջ բացումը կատարուեցաւ Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած յուշակոթողի մը: Արուեստի գործ մը, որուն հեղինակներն են` Լեւոն Փարեան, Վահագն Թովմասեան եւ Արա Օշական: Օտար եւ հայ մամուլը լայնօրէն անդրադարձաւ այս իրադարձութեան, լուսանկարներով եւ այլն:
Մամլոյ այս անդրադարձի եւ զուտ քարոզչական տեսանկիւնէն դիտած` օգտակար նախաձեռնութիւն մըն էր, որ այս յօդուածագիրին համոզումով, ծառայեց իր նպատակին:
Սա` իբրեւ երեւոյթին մէկ երեսը, անվիճելիօրէն դրական:
Գանք միւս երեսին, որ դարձեալ կը վերաբերի զուտ անձնական համոզումի:
Անվիճելի փաստ է, որ Եղեռնի յիսնամեակը անկիւնադարձ մը ստեղծեց հայ մարդուն թէ՛ հոգեբանութեան եւ թէ՛ մտածողութեան, իմացական աշխարհին մէջ:
Այս անկիւնադարձը դրսեւորուեցաւ նաեւ հայ քաղաքական մտածողութեան մէջ, եւ ասոր լաւագոյն ազդանշանը կարելի է համարել յիսնամեակին առիթով Երեւանի մէջ տեղի ունեցած բազմահազարանոց ժողովրդային եւ ինքնաբուխ ցոյցը, որուն կարգախօսը մէկ էր` «Մե՛ր հողերը»:
Մեր ժողովուրդը այլեւս սկսած էր թօթափելու զոհի հոգեբանութիւնը, արթնութեան մէջ էր, վերապրումի իմաստով խոյանքի ընթացքին մէջ էր, մանաւանդ` իր իրաւունքներուն տիրութիւն ընելու իմաստով:
Գործածեցինք բանալի բառը. խոյանք:
Այս խոյանքի գաղափարը նոր չէ: Ունի դարերու անցեալ ու մաս կը կազմէ մեր ժողովուրդի հոգեկերտուածքին: Խոյանքի այս գաղափարը ցայտուն կերպով դրսեւորուած է մեր եկեղեցական ճարտարապետութեան մէջ: Մտէ՛ք հայկական ճարտարապետութեամբ կառուցուած որեւէ եկեղեցի, մեծ կամ փոքր, կանգնեցէք անոր մէջտեղը, գմբէթին ճիշդ տակը եւ ձեր աչքերը բարձրացուցէք վեր: Պիտի նշմարէք այդ խոյանքը, որուն սլացքը ձեզ պիտի տանի վեր, վեր, դէպի անհունը, դէպի երկինքի ամենահեռաւոր անկիւնները, դէպի անսահմանութիւն ու դէպի անմահութիւն:
Տարբերութիւն չ՛ըներ` Աշտարակի Կարմրաւոր գողտրիկ մատուռի՞ն մէջն էք, թէ՞ Անիի մայր տաճարին: Խոյանքի նոյն մտածողութիւնը կայ, որ հայ մարդուն ներաշխարհին իսկական արտայայտիչն է:
Այս սլացքին, երկրայինէն դէպի երկնային գացող այս խոյանքի գաղափարի լաւագոյն արտայայտութիւնն է 7-րդ դարուն կառուցուած Զուարթնոց եկեղեցին: Ներսէս Շինող կաթողիկոսը թերեւս ճարտարապետ չէր բառին իսկական առումով, սակայն իր կառուցած այս եկեղեցիով ան հայ ժողովուրդի հոգեկերտուածքին «յայտարարութիւն»-ն էր, որ կ՛ընէր ի լուր ամբողջ աշխարհին` ճարտարապետական յղացքի, մտածողութեան լեզուով:
Յիսնամեակը նաեւ կը խորհրդանշէր յարութեա՛ն գաղափարը: Իսկ յարութիւնը միշտ դէպի «վեր» է, անվիճելիօրէն:
Յիսնամեակի օրերու ներշնչած յարութեան, սլացքի ու խոյանքի այս մտածողութիւնը իր արտայայտութիւնը գտաւ նաեւ մշակոյթի ու արուեստի աշխարհին մէջ: Լա՛ւ նայեցէք Ծիծեռնակաբերդի յուշարձանին (հեղինակներ` Արթուր Թարխանեան, Սաշուր Քալաշեան եւ Յովհաննէս Խաչատրեան), Լիբանանի մէջ` Պիքֆայայի յուշարձանին (հեղինակ` Զաւէն Խտըշեան) եւ Լոս Անճելըսի մօտակայ Մոնթեպելլոյի յուշակոթողին (հեղինակ` Հրանդ Աղպապեան): Բոլորն ալ (եւ առաջի՛ն իսկ նայուածքով) ՎԵՐ սլացող, խոյացող յուշակոթողներ, արուեստի գործեր են:
Բոլորն ալ կը խորհրդանշեն հայութեան յարութիւնը, յաղթանակը, իր իրաւունքներուն տիրութիւն ընելու կամքը: Այս բոլոր յուշարձաններն ալ համահունչ են մեր ազգային հոգեկերտուածքին: Անոնք բոլորն ալ, արուեստի գործ ըլլալու կողքին, նաե՛ւ իւրայատուկ «յայտարարութիւններ» են, յար եւ նման Ներսէս Շինող կաթողիկոսի կատարած «յայտարարութեան», Կարմրաւորի` մեզի անծանօթ ճարտարապետին, Տրդատ եւ Մանուէլ ճարտարապետներուն եւ Մոմիկին, որուն կառուցած Նորավանքը եւս փայլուն արտայայտութիւնն է նոյն այս «յայտարարութեան»:
Մինչդեռ Լոս Անճելըսի «Կրենտ փարք» զբօսայգիին մէջ տեղադրուած յուշակոթողը (որ իբրեւ արուեստի գործ կրնայ գեղեցիկ ըլլալ եւ կրնայ զարդարել արուեստի որեւէ ականաւոր թանգարան կամ ցուցասրահ), տեսողական-կառուցային գաղափարի, մտածողութեան իմաստով ոչ մէկ առնչութիւն ունի հայկական դարաւոր ձգտումներուն հետ: Ոչ մէկ ձեւով կ՛արտայայտէ սլացքի ու թափի գաղափարը: Այս յուշակոթողը, ըստ հեղինակներուն բացատրութիւններուն, իր «անտաշ» եւ տաշուած երկու բաղադրամասերով կը խորհրդանշէ Եղեռնը եւ հայութեան ներկան ու գալիքը: Շա՛տ բարի. բայց այցելուն (որ պայման չէ, որ հայ, միաժամանակ գրագէտ ու արուեստաբան հայ ըլլայ…) անպայման հեղինակներո՞ւն պիտի հարցնէ, թէ ի՛նչ կը խորհրդանշեն այս տափարակ, տաշուած ու անտաշ ժայռաբեկորները: Մինչդեռ երբ Ծիծեռնակաբերդ կ՛այցելենք, կարիքը չենք զգար անոր հեղինակներուն բան մը հարցնելու: Նոյնը` Պիքֆայայի կամ Մոնթեպելլոյի պարագային: Անոնց հեղինակները իրենց «յայտարարութիւնը» կատարած են արդէն, եւ արուեստաբան ըլլալու կարիքը չկայ` զգալու այդ «յայտարարութեան» բնոյթն ու էութիւնը, որովհետեւ հայ մարդու հոգեկերտուածքին հարազատ արտայայտութիւններ են ատոնք: Մեր պատմութեան խտացումն են կարծէք` իրենց ճարտարապետական արուեստի յղացումներով եւ լուծումներով. յարգանք ու պատկառանք ներշնչող գործեր են:
«Կրենտ փարք»-ի մէջ տեղադրուած յուշակոթողը ոչ միայն զուրկ է յարգանք ու պատկառանք ազդելու արժանիքէն, ո՛չ միայն զուրկ է խոյանքէ ու սլացքէ, այլեւ իր «տափարակութեամբ» աւելի տապանաքար կը յիշեցնէ. ճիշդ հակառակը` մեր էութեան:
Խոյանքի փոխարէն… տապանաքա՞ր:
22 սեպտեմբեր 2016
Լոս Անճելըս