Հայոց Հայրապետը

ԱՇՈՏ ՎԱՒԵԱՆ

«1932 թուականի օգոստոսի 27-ին ծնուել է Գարեգին Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոսը», ամէն տարի այս օրերին ծանուցում են հայաստանեան մի շարք լրատուամիջոցներ` շարունակելով աւել կամ պակաս ճանաչուած հայերին այսպիսի մէկ նախադասութեամբ գնահատելու իրենց վաղուցուայ աւանդոյթը:

Առիթից առիթ ճանաչուած մարդկանց անունները յիշատակելը կարող է նրանց հանդէպ յարգանքի մատուցման ձեւ հանդիսանալ, սակայն Գարեգին վեհափառի պէս եզակի մի անհատականութեան կատարած գործը որպէս ոգեշնչող ուժ սերունդներին ներկայացնելը պէտք է լինի մեր պարտքը…

Դեռեւս երիտասարդ տարիներին Օքսֆորտում ուսանելիս մի ուսանողի` «իսկ որտե՞ղ է Հայաստանը» հարցը Գարեգին աբեղայ Սարգիսեանի մէջ անբեկանելի մի ցանկութիւն առաջացրեց քրիստոնէական Հայաստանը ներկայացնելու օտարներին. «Կարծես թէ ուսերիս վրայ էի տանում ամբողջ Հայաստանը», յիշելով այդ տարիներն ասում է Գարեգին Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոսը եւ շարունակում.- «Դա ինձ անհաւատալի եռանդ պարգեւեց. ես պէտք է յաճախէի դասախօսութիւններին, սովորէի յունարէն, լատիներէն եւ երկու տարում գրէի գիտական թեզ: Այսօր մտածում եմ, որ եթէ ինձ յաջողուեց կատարել այդպիսի մի աշխատանք, ապա դա եղաւ միայն պատասխանատուութեան զգացման եւ, ով գիտէ, գուցէ նաեւ` սկովտիացի այդ երիտասարդ ուսանողի միամիտ հարցի շնորհիւ»:

«Քաղկեդոնի ժողովը եւ հայ եկեղեցին» աշխատութիւնն էր այդ գիտակայ թեզը, որը մի քանի անգամ հրատարակուեց անգլերէն, իսկ վերջերս` նաեւ ռուսերէն լեզուներով: Գիրքը` ներկայացնելով Քաղկեդոնի ժողովին հայերի չմասնակցելու, հետագայում դրա դրոյթները մերժելու պատմական եւ աստուածաբանական հիմնաւորումներն ու պատճառները եւ միեւնոյն ժամանակ մեր եկեղեցու դաւանաբանութեան ճշմարտացիութիւնը, հանդիսացաւ քրիստոնէական միւս եկեղեցիների հետ դարաւոր տարաձայնութիւնների յաղթահարման յաջողուած փորձ:

Դպրեվանքում դասաւանդելիս

Անթիլիասի դպրեվանքում իբրեւ վերատեսուչ աշխատելու տարիներին իր ղեկավարութեան, եռանդուն գործունէութեան ներքոյ միաբանութեան շարքերը խտացան եւ իր իսկ օրինակով ոգեշնչուած հոգեւորականութեան մի նոր սերունդ ձեւաւորուեց: Դասախօսական գործունէութիւնը միշտ էր հոգեհարազատ իրեն: Դպրեվանքում լինէր, թէ զանազան կրթական հաստատութիւններում նա թեւի տակ դրուած գրքերով պիտի մտնէր լսարան ու դասաւանդէր մեծ համոզմունքով: Այդ ընթացքում յուզմունքն ու ոգեւորութիւնը, տագնապն ու ուրախութիւնը միախառնւում էին իրար. երբ խօսում էր վաղ քրիստոնէական շրջանի եկեղեցու հայրերի մասին անպայման պիտի կապ հաստատէր ներկայի հետ, իսկ երբ դասաւանդէր հայ եկեղեցու պատմութիւն` ունկնդրին պիտի թուար, թէ մասնակցում է մեր եկեղեցու հինաւուրց կեանքին: Այս շրջանը պտղաբեր էր նաեւ ստեղծագործական առումով եւ Գարեգին վարդապետը հեղինակ հանդիսացաւ մի շարք գիտական ու աստուածաբանական աշխատութիւնների: Նրա աշխատասենեակի լոյսը մինչեւ ուշ գիշեր վառ պիտի մնար, բայց վաղ առաւօտեան նա պարտադիր մասնակցելու էր ժամերգութեանը:

Նորոգուած թանգարանի բացումը Նոր Ջուղայում

Իրանա-Հնդկաստանի դարաւոր թեմի առաջնորդութեան կարճատեւ ժամանակաշրջանում Գարեգին արքեպիսկոպոսը վերածաղկեցրեց աւելի քան երեք հարիւր տարի անշքութեան մատնուած թեմի հոգեւոր, մշակութային եւ ազգային կեանքը: Իր ջանքերով Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի թանգարանն ու մատենադարանը ենթարկուեց մասնագիտական դասաւորման, շուրջ չորս հարիւր տարուայ հարուստ հաւաքածուն տեսակաւորուեց եւ ցուցակագրուեց, 1636 թ. հաստատուած տպարանն օժտուեց արդի սարքաւորումներով ու աշխուժօրէն գործարկուեց, իր հովանու ներքոյ ստեղծուեց մարզա-մշակութային երիտասարդական գործուն կազմակերպութիւն, ուր անդամագրուեցին հարիւրաւոր ոգեշնչուած երիտասարդներ…: Իր խիստ զբաղուածութիւնն ու զբաղեցրած դիրքը, սակայն, խոչընդոտ պիտի չհանդիսանար, որպէսզի յաճախ միայնակ ուղեւորուէր հեռաւոր ու լքուած մի մատուռ-եկեղեցի եւ աստիճաններին կանգնած կատարէր նորոգման աշխատանքներ:

Հիւսիսային Ամերիկայի արեւելեան նահանգների եւ Քանատայի թեմի իր առաջնորդութեան շնորհիւ համայնքային կեանքը դարձաւ կենսունակ եւ աշխուժ: Նրա ճիգերով հազարաւոր հայերի եւ օտարների մասնակցութեամբ Նիւ Եորքի նշանաւոր «Մետիսըն Սքուէըր կարտըն»-ում նշուեցին Հայոց ցեղասպանութեան 60-ամեակի արարողութիւնները, որին Գարեգին արքեպիսկոպոսը տուեց նաեւ էկումենիք երանգ.  միջոցառմանը ներկայ էին ինչպէս եկեղեցական նշանաւոր գործիչներ, այնպէս էլ քաղաքական կարեւոր դէմքեր: Միեւնոյն տարում բռնկուեց Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, եւ երբ հայաբնակ թաղամասերը եւս ենթարկուեցին ռմբակոծումների ու թաղային կռիւների` ունենալով մարդկային եւ նիւթական ծանր կորուստներ, Գարեգին արքեպիսկոպոսը իր զօրակցութիւնը յայտնելու համար անմիջապէս մեկնեց այնտեղ, իսկ վերադարձին ստեղծեց «Լիբանանահայութեան օժանդակութեան ազգային գործադիր մարմին»-ը` տեւական հանգանակութիւններ ապահովելով հայութեան սատարման կենսական գործին:

Ամերիկայի Արեւելեան թեմի առաջնորդ Գարեգին արքեպիսկոպոս

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ իր կաթողիկոսութիւն 18 տարիներից 15-ը բաժին ընկան Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի տարիներին, բայց, չնայած դրան, վեհափառը Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը վերածեց ազգային-հոգեւոր մի հզօր կենտրոնի: Իր նկատմամբ մեծագոյն յարգանքի, իր իմաստութեան եւ բանակցային կարողութիւնների շնորհիւ վեհափառին յաջողուեց լիբանանահայութիւնը զերծ պահել կործանարար հեռանկարից: Այդ դժուարին տարիներին Գարեգին Բ. Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսն իբրեւ քաջ հովուապետ առաջնորդեց իր հօտը` մնայուն հոգածութեան առարկայ դարձնելով լիբանանահայութիւնը, յաճախակի քարոզներով, հրապարակային ելոյթներով եւ գրաւոր պատգամներով քաջալերեց ժողովրդին, բարոյական եւ նիւթական բոլոր միջոցներով զօրավիգ կանգնեց նրան: Ժողովրդի յոյսը միշտ վառ պահելու համար պատերազմի ամենածանր օրերին իսկ անխափան կերպով շարունակեց իրականացնել եկեղեցական, ազգային եւ մշակութային բազմամարդ արարողութիւններ ու հանդիսութիւններ: Վեհափառի ջանքերով արդիականացուեց կաթողիկոսութեան տպարանը, լոյս տեսան աւելի քան 350 հայերէն գրքեր, այլ հրատարակչութիւններում եւս տպագրուեցին բազմաթիւ հատորներ, ամէն տարի Սրբոց Թարգմանչաց տօնի առթիւ կազմակերպուեցին հայ գրքի երկօրեայ ցուցահանդէսներ, հիմնուեցին կրօնական, մշակութային, մանկավարժական կառոյցներ, կառուցուեցին շուրջ տասնեակ եկեղեցական եւ մշակութային կարեւոր նշանակութեան շինութիւններ: Իր սիրելի դպրեվանքը նա Անթիլիասից տեղափոխեց Պիքֆայա, կառուցուեց ընդարձակ եւ արդիական յարմարութիւններով օժտուած դպրեվանքի նոր շէնք, ուր ամէն չորեքշաբթի պիտի դասախօսէր եւ շփուէր աշակերտութեան հետ:

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան իր տարիները կարեւորուեցին եւս մէկ անգնահատելի ծառայութեամբ. Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին այցելութիւնների, երջանկայիշատակ Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հետ մտերիմ յարաբերութիւնների եւ անձնական այլ նախաձեռնութիւնների արդիւնքում երկարատեւ ճգնաժամից յետոյ երկու կաթողիկոսութիւնների միջեւ վերջապէս կառուցուեց կամուրջ, որից մեծապէս շահեց ամբողջ հայութիւնը եւ որը կանգուն է առ այսօր: «Կ՛ուզեմ, որ բոլորդ ալ այսօր ցնծաք Հայաստանեայց եկեղեցւոյ անբեկանելի, անխախտելի անայլայլելի միութեան այս գեղեցիկ արտայայտութեան մէջ»:  Այս խօսքերը վեհափառն արտասանեց Անթիլիասում 1988թ. միւռոնօրհնութեան ժամանակ` նկատի ունենալով արարողութեանը Սուրբ Էջմիածնից ժամանած բարձրաստիճան հոգեւորականութեան մասնակցութեան հանգամանքը եւ ապա` շարունակեց. «Այնքան ատեն, որքան մենք ունինք երկու կաթողիկոսութիւններ, պիտի մնանք միշտ մէկ եկեղեցի: Ան, որ միւռոնով կ՛օծուի անոր համար էջմիածնական եւ անթիլիասական չկայ, անոր համար թէ՛ էջմիածնական կայ, թէ՛  անթիլիասական կայ, որովհետեւ մէկ է Հայ Եկեղեցին եւ անոր սրտին երկու մասնիկներն են Սուրբ Էջմիածինը եւ Կիլիկեան դարաւոր Աթոռը»:

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Գարեգին Բ.

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնում շուրջ կէսդարեայ այս բուռն գործունէութիւնից յետոյ կարճ տեւեց վեհափառի ծառայութիւնն իբրեւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, կարճ, բայց` հիմնաստեղծ: Խորհրդային անաստուածութիւնը, պատերազմը եւ նաեւ Վազգէն վեհափառի վերջին տարիների առողջական հանգամանքը չէին կարող իրենց բացասական հետքը չթողնել Մայր Աթոռում, ուր գրեթէ անգործութիւն էր տիրում. «Շատ աւելի դիւրէն է կառուցելու սկսիլ տեղ մը, ուր բան չկայ, քան թէ վերահիմնել աւանդութիւն մը, որ խորապէս խոցուած է Հայաստանի մէջ: Բայց իրողութիւնը պէտք է ընդունիլ այնպէս, ինչպէս որ է եւ վերանորոգումի աշխատանք տանիլ գործնականօրէն` նոր կենդանութեան մը ի խնդիր: Համայնավարութեան ժամանակ եկեղեցիին գործը կենդանի մնալն էր եւ պահել ինչ որ գոյութիւն ունէր: Բայց այսօր պէտք է ընդառաջ երթանք մեր ժողովուրդին: Ձեռնարկել պէտք է առաքելութեան մը, որ վերաքրիստոնէացնէ մեր ժողովուրդը, այնպէս ինչպէս եղած է միշտ: Քրիստոնեայ ազգ մը, որ իր ինքնութիւնը արտայայտած է ստեղծագործ կերպով ու յարատեւօրէն` իր արեան գնով մինչեւ իսկ: Մեր ժողովուրդի այս այլակերպումը կ՛ենթադրէ հոգեւոր, բարոյական, մարդկային եւ մշակութային կազմաւորում: Ազգ մը չի կրնար միայն տնտեսական եւ քաղաքական հիմերու վրայ կանգնիլ, պէտք ունի բարոյական տոկունութեան, եկեղեցին է աղբիւրը բարոյական այս ուսուցումի», այս մտածումներով է սկսում վեհափառն իր առաքելութիւնը Հայաստանում:

Էջմիածնում կաթողիկոսութեան երեք-չորս տարիների ընթացքում վեհափառը կատարեց հսկայածաւալ աշխատանք: Վերանորոգուեց եւ վերաբացուեց աշակերտներով ստուարացած Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանը, որտեղից ամէն տարի շրջանաւարտ երիտասարդները խումբ առ խումբ կոչուեցին հոգեւոր ծառայութեան: Բարեկարգուեց Ս. Էջմիածնի տպարանը, մեծապէս զարկ տրուեց Մայր Աթոռի հրատարակչական գործին, սկսուեցին հրատարակուել հայ եկեղեցական հայրերի եւ բազմաթիւ այլ գործեր, հիմնուեց «Քրիստոնեայ Հայաստան» երկշաբաթաթերթը: Մայր Աթոռում հաստատուեց կարիքաւորների համար օժանդակութեան յատուկ ծառայութիւն: Հայաստանում գոյութիւն ունեցող նախկին չորս թեմերից բացի ստեղծուեցին եւս չորսը, հաստատուեցին Հարաւային Ռուսաստանի եւ Ուքրանիայի նոր թեմեր, զանազան շրջաններում պաշտօնի կոչուեցին հոգեւոր հովիւներ: Հովուապետական այցելութիւններ տրուեցին Հայաստանի եւ արտասահմանի բոլոր թեմերին, կատարուեցին միջեկեղեցական մի շարք փոխադարձ այցելութիւններ Էջմիածնում եւ արտերկրում: Մոսկուայում, Աթէնքում եւ Վատիկանում կազմակերպուեցին հայ եկեղեցու պատմութեան ու արուեստին նուիրուած միջազգային ցուցահանդէսներ, զանազան երկրներից հրաւիրուած աւելի քան քառասուն հայագէտների մասնակցութեամբ Փարիզում տեղի ունեցաւ եռօրեայ խորհրդակցական համագումար նուիրուած քրիստոնէութեան ընդունման 1700-ամեակին: Օշականում բացուեց Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի անուան նորաշէն դպրատունը, Երեւանում տեղի ունեցաւ հիմնարկէքը եւ արագ թափով սկսուեց Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր տաճարի կառուցումը, նորոգուեցին տասնեակ հին եկեղեցիներ ու պատմական վանքեր եւ կառուցուեցին նոր եկեղեցիներ…:

Կաթողիկոսութեան առաջին օրերից վեհափառը գլխաւորեց Հայաստանում քրիստոնէութեան ընդունման 1700-ամեակի տօնակատարութեան ծրագիրը, որն իր պատկերացումով ամբողջ հայութեան համար պէտք է դառնար «Նոր մկրտութեան» կամ «Նոր հոգեգալստեան» առիթ:

Գարեգին վեհափառը միջազգային լայն ճանաչման հասաւ շնորհիւ իր բեղուն միջեկեղեցական գործունէութեան: Դեռեւս վարդապետութեան առաջին տարիներից նա աշխուժօրէն ներգրաւուեց էքումենիք շարժման մէջ, իսկ հետագայում պատասխանատու պաշտօններ ստանձնեց Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի յանձնախմբերում եւ մասնակցեց ԵՀԽ-ի մի շարք ընդհանուր համագումարների: Մտաւորականի նրա վեհ կերպարը, փայլուն աստուածաբանութիւնը եւ էքումենիք միջոցառումներին շարունակական աշխուժութիւնը մեծագոյն գնահատանքի արժանացան: Կաթողիկէ առաջատար մամուլը նրան բնութագրեց իբրեւ «էքումենիզմի հսկայ», իսկ Հռոմի Սուրբ Յովհաննէս Պօղոս պապը` «էքումենիզմի ռահվիրայ»:

Անդրադառնալով Հայ առաքելական եւ կաթողիկէ եկեղեցիների հովուապետերի փոխյարաբերութիւններին, այսպէս է արտայայտւում ամերիկեան յայտնի յօդուածագիր եւ հասարակական գործիչ Ճորճ Ուեյկելը. «20-րդ դարի վերջին տարիներին Գարեգին Ա. կաթողիկոսի եւ Յովհաննէս Պօղոս Բ. պապի փոխյարաբերութիւնները կարծես առաքեալների մտերմութեան նորօրեայ մի կրկնութիւն լինէր. մտերմութիւն, որն ամրապնդուած էր ընդհանուր հաւատքով, համատեղ աղօթքով, ընդհանուր պարտաւորութեամբ եւ Աստծու խորհուրդներն` ի Քրիստոս աստուածաբանօրէն հասկանալու ընդհանուր հետաքրքրութեամբ: Այս երկու սուրբ մարդկանց մտերմութեան օրինակը դեռ երկար պիտի յիշուի»:

Հէնց նրանց կողմից էր, որ 1996 թ. տեղի ունեցաւ առ Աստուած ու Յիսուս Քրիստոս ընդհանուր հաւատքի մասին համատեղ հռչակագրի ստորագրումը եւ երկու եկեղեցիների տասնհինգ դարեայ պառակտմանը վերջ դրուեց: Փոխադարձ պայմանաւորուածութեամբ Հռոմի քահանայապետը Հայաստանում քրիստոնէութեան ընդունման 1700-ամեակի տօնակատարութեան շրջանակներում պէտք է նաեւ այցելէր Հայաստան, սակայն վեհափառի առողջութեան վատթարացման եւ այլ հանգամանքներով յետաձգուած Պապի այցելութիւնը տեղի ունեցաւ Գարեգին Ա. հայրապետի վախճանումից յետոյ:

Նախորդ տարի Վատիկանում Հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած պատարագի, Սուրբ Գրիգոր Նարեկացուն կաթողիկէ եկեղեցու բարձրագոյն կոչմանն արժանացնելու եւ արդէն այս տարի Հռոմի Ֆրանչիսքոս պապի Հայաստան այցելութեանն անդրադառնալիս միջազգային մամուլը յաճախ էր յիշատակում երջանկայիշատակ այս երկու հովուապետերի մտերմութիւնն ու նշուած հռչակագիրը` դրան վերագրելով երկու եկեղեցիների յարաբերութիւնների սերտացման հիմնասիւնը: Պատահական չէր նաեւ, որ Ֆրանչիսքոս պապի Հայաստան այցելութեան օրակարգում Ս. Էջմիածնի տաճարում բարիգալստեան արարողութիւնից յետոյ անմիջապէս յաջորդը պէտք է հանդիսանար նրա այցելութիւնը Գարեգին Ա. լուսահոգի վեհափառի շիրիմին:

Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա.

Գարեգին Ա. վեհափառը թողեց անգնահատելի գրաւոր ժառանգութիւն. հոգեւոր գրականութիւն, եկեղեցու պատմութիւն, աստուածաբանութիւն, միջեկեղեցական շարժում, հայ մշակոյթ, հայաստանեայց եկեղեցու առաքելութիւն` այսպիսի լայն բնագաւառներ են ընդգրկում իր գիտական ու ստեղծագործական գործունէութեան դաշտը: Ամբողջ կեանքում նրանից անբաժան եղաւ իր բեղմնաւոր գրիչը` նոյնիսկ պատերազմի կամ անտանելի ցաւերի պարագաներում: Պատմւում է, թէ ինչպէս է Նիւ Եորքի հիւանդանոցում վիրահատութեան տանելիս իր վերջին անաւարտ գործը («Կեանքը ի հաղորդութեան ընդ Աստուծոյ») վեհափառը յանձնում մտերիմ հոգեւորականին` պատուիրելով իր հետ մի բան կատարուելու դէպքում հրապարակել, իսկ վիրահատութեան յաջորդ օրը բուժքրոջ միջոցով ետ պահանջելով տետրակը` նստում ու բժշկական ամբողջ սարքերը վրան շարունակում է գրել:

Քարոզախօսութիւնն ու խրատաբանութիւնը առանցքային տեղ գրաւեցին լուսահոգի հայրապետի գործունէութեան ընթացքում: Իր ժողովրդից նրա ակնկալիքն էր հաւատարիմ լինել Աստծուն ու ազգին, մերձ լինել եկեղեցուն, հոգեւոր ու մշակութային արժէքներին, չխուսափել զրկանքներից յանուն ազգի, մերձաւորի ու հայրենիքի: Մէջբերենք վեհափառի մտքերից մի քանիսը.

«Իր աստուածատուր եւ քրիստոսաւանդ առաքելութեան ու պատմական ժառանգութեան հիմնական տուեալներէն առաջնորդուած` եկեղեցին կոչուած է Ս. Աւետարանին եւ մեր հայրերու սրբազան աւանդութեան աղբիւրէն նոր, մաքուր եւ առատ ջուր հոսեցնելու մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ: Քրիստոսով ապրուած եւ Աւետարանով աւանդուած ճշմարտութիւնները, կեանքի բարոյական սկզբունքները, հոգեւոր արժէքները հարկ է, որ առուակուին մեր հայրենիքի եւ ողջ հայութեան կեանքի անդաստանին մէջ, ոռոգումի, հոգեւոր մշակութեան բարիքները ընծայելով մեր ժողովուրդին: Առանց Աւետարանին տկար է մեր ազգը: Առանց մեր հայրերու սուրբ ժառանգութեան վերակենսաւորման` տժգոյն կը դառնայ մեր ժողովուրդի դիմագիծն ու նկարագիրը:

«Դա՛րձ դէպի քու քրիստոսատիպ ինքնութիւնդ եւ հայադրոշմ նկարագիրդ: Մտածէ՛ որպէս եկեղեցիի եւ ազգի զաւակ եւ ոչ որպէս սոսկ անհատ: Տե՛ս թէ ի՛նչ կարիքներու առջեւ կը գտնուի քու եկեղեցիդ, դպրոցդ, մշակոյթդ, ազգդ ամբողջ: Կ՛ուզե՞ս վերածնիլ իբրեւ ազգ, կ՛ուզե՞ս հասնիլ երազներուդ, համազգային տենչերուդ, ազգային իրաւունքներուդ. քալէ՛ Բեթղեհէմեան ճամբով եւ ոչ թէ «Կանայի զուարթ ակումբ»-ներուն մօտ սպառէ ժամանակդ: Հաւատա՛, կը սպառուիս ժամանակէն, եթէ քալես սոսկ ժամանակի մէջէն առանց կարենալ վեր բարձրանալու ժամանակէն: Լա՛ւ գիտցիր, սակայն, որ Բեթղեհէմի ճամբան` հեշտ, ծաղկալից ու փափկագնաց ճամբայ չէ. ան կ՛անցնի խաչի ուղիով, զոհողութեա՛ն հովիտներէն, բայց, նաեւ ու մանաւանդ, լա՛ւ գիտցիր, որ կը հասնի յարութեան:

«Աստուածային ուժէն մղուած, աստուածատուր սկզբունքներով առաջնորդուած մեր ժողովուրդը կրնայ յաղթել ամէն տեսակի որոգայթներուն, խոչընդոտներուն, թակարդներուն եւ հարուածներուն: Նիւթով յղփացած, նիւթով ընկճուած, նիւթով խեղդուած այս աշխարհին մէջ նիւթին հետ չկորսուելու համար մենք պէ՛տքն ունինք հոգեկան վերթեւիչ զօրութեան` ի հաղորդութեան ընդ Աստուծոյ: Մեր ժողովուրդի ամենախոր եւ ամէնէն գաղտնի ուժը այս հոգեկան եւ բարոյական ակունքներէն կ՛առնէ իր սնունդը:

«Ազգի մը մէջ, պատմութիւնը վկայ, ամէնէն ուժեղ զօրութիւնը բարոյական եւ հոգեւոր զօրութիւնն է, տնտեսական եւ ռազմական զօրութենէն աւելի խոր եւ աւելի մնայուն:

«Ինչպէս չկայ մայր առանց զաւակի, եւ փոխադարձաբար զաւակ` առանց մօր, այնպէս եւ իրար ամբողջացնում են, իրարով իմաստ եւ արժէք են ստանում հայաստանեայց եկեղեցին եւ հայ ժողովուրդը` ներքին անխախտելի կապով էապէս եւ գոյութենապէս զօդուած իրար:

«Տառապանքը, որ մեր կեանքում կամովին յանձն ենք առնում, չի հակասում ուրախութեանը: Եթէ դա յանձն ենք առնում յանուն այն արժէքների, որոնց նուիրաբերում ենք մեր կեանքը, այսինքն` յանուն հաւատքի, Աստծու Թագաւորութեան համար մեր յանձնառութեան, մերձաւորի, հայրենիքի հանդէպ սիրոյ, ապա դժուարութիւնները եւ մինչեւ անգամ հալածանքները չեն կարողանայ մեզ զրկել հոգեւոր ուրախութեան այն զգացումից, որը մեզ ներշնչում է Աստծու ներկայութիւնը մեր կողքին»:

Գարեգին վեհափառը վառ անհատականութիւն էր` ի վերուստ տրուած արտասովոր յատկանիշներով: Նա օժտուած էր մարդկանց հետ հաղորդակցուելու եւ նրանց գրաւելու բացառիկ կարողութեամբ. վեհափառն անկեղծօրէն սիրում էր մարդկանց եւ հանդիպումների ժամանակ ամբողջութեամբ կիսում դիմացինի հոգսերն ու մտահոգութիւնները: Մարդկանց հանդէպ իր ուշադրութեան արդիւնքն էր, որ ոեւէ մէկի հետ հանդիպումից անգամ քսան-երեսուն տարի անց յիշում էր նրան, նոյնիսկ` անունն ու հանդիպման հանգամանքները:

Վեհափառի մտաւոր կարողութիւններն աստուածատուր էին, նա փիլիսոփայ էր, աստուածաբան, հայագէտ, գրող…: Մեծ հռետոր էր, ով լսարանը գերում էր վայրկեանների ընթացքում` ազատ խօսելով մայրենի, անգլերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներով: Իսկ երբ իր միտքն արտայայտելու համար հայերէն պահանջուած բառը չէին գտնւում` յօրինում էր նորը. իր վախճանումից յետոյ Մոնրէալում տպագրուեց վեհափառի հեղինակած շուրջ 1700 բառերի բառարանը, որոնցից շատերն այսօր գործածում ենք` առանց իմանալու դրանց ստեղծման հանգամանքները: Գարեգին վեհափառն օժտուած էր նաեւ հումորի բացառիկ զգացողութեամբ. տարիներ առաջ վեհափառի օրհնութիւնն ստացած երիտասարդի միամիտ հարցմանը, թէ յիշում է արդեօք նա իրեն, յաջորդում է հետեւեալ պատասխանը. «Որդեակս, եթէ կեանքում մէկ անգամ օրհնել եմ, ինչպէս կարող եմ մոռանալ»:

Երջանկայիշատակ վեհափառին մեզ աւելի մօտ զգալու համար տեսնենք, թէ աշխարհի տարբեր ծագերից ինչպիսի մեկնաբանութիւններ են թողնում ականատեսները համացանցում նրա խօսքերի ու լուսանկարների տակ: Մէջբերենք դրանցից մի քանիսն այնպէս, ինչպէս կան.

– Դու դեռ չկորած մեր խիղճ քրիստոնեայ, հողածին մեր աստուած, հայի յոյս ու հաւատ …

– Եօթնարբեան շնորհներով օժտուած վեհափառ տէր, անմառ կրակ, հայրենասէր, ազգայնասէր, վեհ հոգի, լուսհոգի…

–  Ես 35 տարի առաջ հանդիպեցի նրան եւ նրա խօսքերը մինչ օրս յիշում եմ: … Իմ կեանքը բոլորովին փոխեց:

– Յարգանք իր յիշատակին, ճիշդ է, որ համայն հայութեան, ամենայն հայոց կաթողիկոս էր, մեծ անձնաւորութիւն էր, խելացի էր, բարի էր, հոգիով վեհ անձնաւորութիւն էր, իմ պատմութեան ու կրօնքի ուսուցիչն էր: Օրհնեալ ըլլայ:

– Նա մեր առասպելն էր, հերոսը, համահայկական սուրբը…

– Հայ էր, մեծ հայ, մեծ փիլիսոփայ, մեծ հեռատես, մեծ հայրենասէր, մեծ ուսուցիչ, մեծ առաջնորդ, յարգանք իր անմոռաց յիշատակին:

–  Ամենայն հայոցը` այնքան հնչեղ ու գրաւիչ ձայնով կը քարոզէր, որ անոր ձայնը կարող էր յաւիտեանս մնալ մեր ականջներուն մէջ եւ այդ ալ իր կարեւոր եւ շինիչ դերը կը կատարէր, որովհետեւ անոր խօսածը բոլորին կը հասնէր:

– Երկնային Յաւիտենական Հանգիստէդ Վեհ ԺՊԻՏԴ կը Ճառագայթէ եւ կը Լուսաւորէ մեր կիսախաւար երկրագունդը 2016-ի նոր շեմին…: Ի Քաղցր Տեսութիւն Ի ՔՐԻՍՏՈՍ իմ Քաղցր Ուսուցիչ, Տեսուչ եւ ՎԵՀԱՓԱՌ Տէր…:

Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն անջնջելի հետք թողեց հայութեան կեանքում: Այն բոլոր անգնահատելի գործերից բացի իր դժուար ընկալելի ներքին ներուժով նա փոփոխութեան ենթարկեց մարդկանց մտածողութիւնը` դէպի բարին ու լուսաւորը, ազգասիրութիւնն ու եկեղեցասիրութիւնը, ինչը պիտի փոխանցուի սերնդէ սերունդ: Թող չափազանցութիւն չթուայ, եթէ ասուի, որ թէկուզ մի չնչին չափով նրա հանրօգուտ ազդեցութիւնն այսօր կրում է իւրաքանչիւր հայ:

Գարեգին վեհափառը գործի ու համոզմունքի մարդ էր, ցուցադրականութեան նշոյլն իսկ խորթ էր իրեն: Նրա կեանքի ու գործունէութեան բազմաթիւ ուշարժան դրուագներ այդպէս էլ կարող են մնալ չբացայայտուած, եթէ գոնէ այսօր չլինեն լուրջ նախաձեռնութիւններ: Վեհափառի նման մի գործչի` եւրոպական որեւէ ազգութեան ներկայացուցիչ հանդիսանալու դէպքում, դժուար չէ կռահել, նրա մասին կը նկարահանուէին ժապաւէններ, կը հրատարակուէին հատորներ, կը պեղուէին ու կը քարոզուէին կատարուած գործերը, որը կը ներկայացուէր թէ՛ իւրայիններին եւ թէ՛ աշխարհին: Արժանիներին գնահատելու այսպիսի հասարակական գիտակցութեամբ է միայն հնարաւոր առաջ ընթանալ ու հզօրանալ:

Այսօր Գարեգին կաթողիկոսը մեզ հետ չէ միայն մարմնապէս, բայց մեզ հետ են նրա կատարած գործն ու բարեբեր ազդեցութիւնը: Մեզ հետ է նաեւ նրա թողած տպագիր անգնահատելի ժառանգութիւնը, ուր կարելի է բացայայտել հայութեան զօրացման ու իւրաքանչիւր հայի երջանկութեան բանալին, եւ որից դեռ պէտք է սնունդ քաղեն գալիք սերունդները: