Վիգէն Չալդրանեանի Կոմիտասը

ԱՐՏԱՇԷՍ ԱՐԱՄ

Նախորդ ամիս «Մոսկուա» շարժապատկերի սրահում կայացաւ Վիգէն Չալդրանեանի «Վարդապետի Լռութիւնը» ժապաւէնի առաջին ցուցադրութիւնը: Առաւելագոյնի սպասումը ժապաւէնի դիտումը վերածել էր իւրօրինակ ծիսակարգի: Ժապաւէնի բեմադրիչը, բեմագրութեան համահեղինակը` Վիգէն Չալդրանեանը եւ բեմագրութեան համահեղինակը` Ռուբէն Յովսէփեանը, արծարծուող նիւթին մօտեցել էին վաւերագրողի երկիւղածութեամբ: Ժապաւէն-երկխօսութիւն, ժապաւէն-խոհագրութիւն, ժապաւէն-էսսէյ: ֆիլմի անյաւակնոտ վերնագիրն իսկ` «Վարդապետի լռութիւնը», յուշում է, որ Վիգէն Չալդրանեանը իր առջեւ չի դրել հայոց հանճարի կեանքի ողջ պատմութիւնը, ամբողջական կենսագրութիւնը պաստառին փոխադրելու ստեղծագործական գերխնդիրը: Բեմադրիչն իր ժապաւէնը փորձել է խարսխել իրավիճակների, հոգեվիճակների վրայ եւ դա կայացրել է մանրանկարչական նրբագեղութեամբ եւ ճշգրտութեամբ: Հանճարեղ երգահանի փարիզեան Վիլ-Ժուիֆ մեկուսարանում անցկացրած վերջին տարիները, վերջին օրերը: Կոմիտասեան ստեղծագործական ճանապարհի բացարձակ թռիչքները, երբ զտւում, բիւրեղանում, մաքրագործւում էր Հայոց Մեղեդին, եւ կեանքի եղերական մայրամուտի այդ ծանր, տեւական լռութիւնը: Իր հարցազրոյցներից մէկում Հրանդ Մաթեւոսեանն ասում է. «Ո՛չ պարտութիւնը եւ ո՛չ էլ մահն ինքը սարսափելի չեն, սարսափելին ցնորուելն է: Խելագար սահում ես վիճակների եւ մարդկանց միջով, որ երբեւէ քո կեանքն են եղել, քիչ է մնում դարձեալ ընկալես ու կապուես, բայց չի լինում, չի՛ լինում, իմացութեան սայթաքուն լանջերից վիժում ես ներքեւ…»:

Եւ ժապաւէնի այն ցնցող, յուզիչ ու բազմախորհուրդ տեսարանը, երբ այն մեծանուն երգիչը` Արմենակ Շահմուրադեանը այցելում է իր հանճարեղ, բայց հիւանդ ու աշխարհից մեկուսացած ուսուցչին: Ժամանակակիցների վկայութեամբ, նման հանդիպում իսկապէս եղել է: Եւ երբ Արմենակ Շահմուրադեանը իր «Հայաստան, երկիր դրախտավայրն» է հնչեցրել, Կոմիտասը հոգեւոր պայծառացումի մի քանի վայրկեան է ունեցել եւ «Արմենա՜կ ջան» բացագանչելով` նետուել է դէպի իր աշակերտը: Եւ Վիգէն Չալդրանեան հայ երեւելի, արժանապատիւ, խիզախ բեմադրիչի փլուած, խեղուած, աւերակուած ժամանակը այսօրուան մէջ վերակերտելու ճիգը:

Հնարաւոր չէ Կոմիտասի մասին ժապաւէն ստեղծել` զանց առնելով այսօրուայ հայ մարդու տագնապներն ու յոյզերը, մաքառումն ու ձգտումները, բեկումներով եւ կորուստներով լեցուն կեանքը: Կոմիտասեան «կոտրեր գերաններ, խախտեր է տներ»-ը, Կոմիտասի մշակած պանդխտութեան երգերը, այսօրուայ ահագնացող արտագաղթը: Կոմիտասեան «Տո լաճ, տնաւերը»-ը եւ այսօրուայ հային պարտադրուած ընկերային-հոգեբանական դժուարին պայմանները եւ այդ պայմաններին չհամակերպուող այսօրուայ հայ երիտասարդին պարտադրուած առինքնող ընդվզումը: «Խիզախ, իր երկրին տէր երիտասարդութիւնն է կեանք մտել», ընդունուած կանոնակարգի պատասխանատուին հակադարձելով` սրտի թրթիռով եւ հիացմունքով ասում է բեմադրիչը:

Եւ Կոմիտասի ոգեղէն կերպարը նոր ժամանակների խոտոր եւ վտանգաշատ կեռմանների վրայ: Այն, ինչը Վիգէն Չալդրանեանը ներկայացրել է հանդիսատեսի դատին, աւելին է, քան ժապաւէն հասկացութիւնը, եւ այն, արտաքին մարտահրաւէրներով կաշկանդուած, ներքին դժուարութիւններով կալանուած, հոգու եւ մարմնի համար այս դժուարին ժամանակներում, հայ հանդիսականին դէպի Պ. Սեւակի բնորոշմամբ` «Մեր տաղի քուրմը, մեր տաղի մոգը» երկրպագութեան եւ խոստովանութեան տանում: «Կարծես խլացել ենք», խոստովանում է ժապաւէնի կերպարներից մէկը` գրողը, ով գիրք է գրում Կոմիտասի կեանքի մասին: Լատիներէն Nota եզրը նշանակում է ե՛ւ օրէնք, ե՛ւ նշանագիր, այդ թւում նաեւ` երաժշտական: Եւ «Վարդապետի լռութիւնը» սոյն ժապաւէնը իւրօրինակ կոչնակ է հնչեցնում, թէ որքանով է գործում գոյաբանական մեր քոտը, թէ` մենք ազգովին որքանով ենք հեռացել հանճարեղ երգահանի սահմանած հոգեւոր-երաժշտական նշագրերից ու նշագծերից:

Ժապաւէնում ներկայացուած են Կոմիտասի տարիքային երեք փուլերը, որոնք տեսիլների պէս հերթագայելով` ներկալւում են յաւերժութեան ծիրի մէջ: Դերակատարներ` Արտօ Խաչատրեան, Վաչէ Շարաֆեան, Գռաֆսեր: Երեք հասակ, երեք հանգրուան, երեք ակնթարթ, որոնք վիթխարի, ճակատագրական դեր են խաղացել հայոց հոգեւոր վերելքի, հայ մարդու հոգեւոր ինքնաճանաչման ճանապարհին: Սահանցում են ժապաւէնի խորն ու տարողունակ նկարները, եւ ընկալելի է դառնում, որ Վիգէն Չալդրանեանն իր «Վարդապետի լռութիւնը» ժապաւէնը ստեղծել է իր ստեղծագործական ողջ ճանապարհի ընթացքում, ստեղծել է նկար առ նկար, երկիւղելով եւ ակնածելով, տառապելով ու կասկածելով, ներշնչուելով ու բացայայտելով: Ժապաւէնում Կոմիտասի կեանքի պատմութիւնը վաւերագրողը, դերակատար Վարդան Մկրտչեանը, տանջալից որոնումների մէջ է: Հոգեբանական ճամբորդութիւն դէպի Կոմիտասի ներաշխարհը, եւ ելեւէջում են Կոմիտասի կեանքի վերջին տարիների սարսռեցնող, բայց եւ համազգային յղումներով լեցուն ակնթարթները: Հայաստան աշխարհից, Կոմիտասի ծննդավայրից, Էջմիածինից հազարաւոր վերստեր հեռու գտնուող Փարիզի երկինքը, Փարիզը` երկնքից, դէպի Վիլ-Ժուիֆ մեկուսարան տանող գրավիտացիոն դաշտ յիշեցնող ճանապարհը:

Հիւանդանոցի սահմռկեցուցիչ, դաժանօրէն գոց դռները, կարծես` հոգու, սրտի վրայ դրուած վանդակաճաղեր, եւ Կոմիտասի ձայնը, Կոմիտասի երգը` այդ վանդակաճաղերին բախուող թեւը կոտրած թռչուն: Դէպի Կոմիտասն ընթացող ճանապարհները տարբեր են: Իւրաքանչիւրը դէպի Կոմիտաս տանող իր ճանապարհն ունի: Եւ վանդակաճաղերի ետեւից, գեհենական անցեալի հեռուներից աշխարհին, մարդկանց, գալիքին յառուած Կոմիտասի հայեացքը ընդգրկում, տեսնում, ճանաչում է բոլորին: Եւ դեռատի, բայց կեանքի դառնութիւնը ցմրուր ճաշակած, հանրութիւնից օտարուած, այդ խենթ ու անպաշտպան հոգին, ուրիշի պտուղը իր կրծքի տակ կրող այդ զարմանալի հայուհին, այդ կին-այլաբանութիւնը` Սոնան: Դերակատար` Անի Ղազարեան: Ցաւը, մեծ ցաւը հասկանալու համար այն պէտք է վերապրել: Եւ դերասանուհին իր կերպարը ստեղծելիս, ընթացել է դէպի Կոմիտաս տանող դժուարագոյն արահետով:

Յիշողութեան ուժը, արմատներու, արեան յիշողութեան հզօր շարժումը, եւ անցեալի խորխորատներէն, մոռացութեան երախէն կը փրկուին, Չարենցի բնորոշմամբ, «Հայոց հրեղէն հանճար»-ի եղերական, եղերականութեան մէջ լուսաւոր կեանքի բազում դրուագներ: Իւրաքանչիւր հայ իր հոգիին մէջ իր Կոմիտասն ունի, եւ Վիգէն Չալդրանեանն ի գործ դնելով արդիական շարժապատկերի արտայայտչականութիւնը, կշռոյթն ու խորհրդանիշները` հայ հանդիսականին ներկայացած է իր Կոմիտասով: Այդպէս գուրգուրանքով, ցաւով ու ջերմութեամբ կը վերյիշեն ու կը վերապատմեն սեփական տոհմի պատմութիւնը: Այդպէս կը վերականգնեն փշրուած խճանկարի կորսուած բեկորները: «Վարդապետի լռութիւնը» ժապաւէնի բեմադրիչը իր Կոմիտասին որոնել ու գտել է այսօրուայ քիչ թէ շատ տանելի կեանքի ձգտող հայ մարդու մաքառման, յոյսի եւ սպասումների մէջ: Եւ կոմիտասեան «Մոկաց Միրզէն» աղէտաւոր անցեալից հնչում է իբրեւ գօտեպնդումի կոչ, իբրեւ սատարումի ուղերձ: ժապաւէնում խորհրդանշական այնպիսի բացայայտումներ, գեղանկարչական այնպիսի ցոլացումներ կան, որին բեմադրիչը հասել է ներքին կռահումով: Գաղտնատեսի աչք ու ձիրք պիտի ունենաս, որպէսզի տեսնես իրականութեան ներքին կեանքը: Եւ յանկարծ նկատում ես, որ պատուհասուած մարմինը, մարմինի պատեանը ընկրկել է, բայց անկոտրում, ստեղծագործ ոգին շարունակում է ճախրել առեղծուածին մերձ: Եւ սերունդների կապը, սերունդների յանձնառութիւնը: Եւ հիւանդանոցի միջանցքով, ասես տեսիլների միջով անցնում է գրողը, նրան ակնդետ հետեւում են այդ տխուր եւ հաստատութեան ակամայ բնակիչները, եւ նրանց բոլորի լայն բացուած աչքերում դաջուած են սպասումն ու տագնապը գալիք օրուայ անորոշութեան հանդէպ: Եւ կոմիտասեան երգը հրաշք բալասանի նման ցօղւում է բոլորի վրայ: Եւ տարիներ շարունակ իր դաժան լռութեան խաչին գամուած հայը` «Օ» հիւանդասենեակի բնակիչը նոյն այդ բալասանի շնորհիւ սկսում է երգել: Բռնութեամբ լռեցուած հոգին վերագտնում է իր ձայնը, տէր է դառնում իր ձայնին: Եւ եթէ մեր օրերում Կոմիտասի մասին նման բազմախորհուրդ, խորը, ընդգրկուն ժապաւէն է ստեղծւում, եթէ այսօր հայ ջութակահար պատանին իր արեան ձայնին ունկնդիր, «Քելեր ցոլեր» է նուագում, ուրեմն մեր ժողովուրդը դուրս է գալու հերթական փակուղուց, ուրեմն հայ մարդու համար շէն ու լուսաւոր առաւօտներ են բացուելու, ուրեմն այս երկիրը երկիր է դառնալու, դառնալու է զօրեղ պետութիւն:

Ժապաւէնը դիտում էի Շուշանիկ դստերս հետ, եւ դիտելու ընթացքում դուստրս ստեպ-ստեպ շրջւում էր դէպի ինձ, շրջւում ու ոչինչ չէր ասում: Բառերի կարիք չկար, ասելիքը ծուարել էր նրա աչքերում: Նա դէպի ինձ էր շրջւում, երբ ժապաւէնում կայացածը խորապէս յուզում էր նրան, ալեկոծում ներաշխարհը: Անկասկած «Վարդապետի լռութիւնը» ժապաւէնը երկար խորհելու, մտորելու առիթ է ընձեռնում այսօրուան հայ հանդիսատեսին, մի փաստ, որն անչափ կարեւոր է այսօրուայ հայ մարդու համար: Կոմիտասի կերպարը, Կոմիտասի դիմանկարը, Կոմիտասի ոգեղէն ներկայութիւնը, մեր ամէնօրեայ սառչող ու անշքացող կեանքում, եւ Վիգէն Չալդրանեանը իր մտայղացումն իրականացրել է ճշմարիտ արուեստագէտի, նուիրեալ մտաւորականի շիտակութեամբ, եւ որն ամենակարեւորն է` շինականի, հողագործ մշակի պատուախնդրութեամբ ու պատասխանատուութեամբ:

ժապաւէնին առանձնակի գրաւչութիւն են հաղորդում Սոնա Վանի բանաստեղծութիւնները: Ցուրտ, ամայի միջանցքներում, ուր մետաղական փայլով վետվետում է մեռնող լոյսը, անզիջում ու տիրական հնչում է բանաստեղծի ձայնը, մեզ յիշեցնելով մեր թանկ ու անդառնալի կորուստների մասին եւ փայփայելով վերադարձի վերագտնումի յոյսը: Բանաստեղծի ձայնը` կարծես հնչում է անցեալի հեռուներից եւ արձագանգւում` գալիքի հորիզոններում:

Ի՛նչ ենք անում եւ ինչի՛ վրայ ենք մսխում մեր երկիրը շէնացնելու, մեր պետականութիւնն ամրացնելու համար ընձեռուած նախասահմանուած ժամանակը: Մեր համազգային ողջ ներուժը պիտի որ միտուած լինէր մեր նոր պետականութիւնը հզօրացնելու գեր խնդրին, բայց աւա՜ղ…

Երէկուան թանձրամիտ անասունը, մուսուլմանական պետութիւն կոչուածի դրօշի ներքոյ այսօր էլ սպառնում է մեր համազգային ինքնութեանն ու անվտանգութեանը: Եւ մեր համազգային պահանջատիրութեան վճիռը պէտք է դրսեւորուի մեր ամէնօրեայ վարքում, հողի ու հայրենիքի հանդէպ մեր անանձնական սիրով ու հոգածութեամբ, մինչդեռ… Մեծն Կոմիտասը իր կեանքի վերջին օրերն անցկացրել է մենութեան մէջ, մեկուսարանի գորշ ու անշուք պատերի ներսում, եւ մենք` հայ ժողովուրդը, նրա կողքին չենք եղել: Եւ Վիգէն Չալդրանեանի այս ժապաւէնը թերեւս մեր բոլորի ազգային ուշացած խոնարհումն է հայոց Վարդապետի առջեւ եւ հայոց մեծի ներումը հայցելու` մեր հնարաւորութիւնը: Մեր ցաւը, մեր ողբերգութիւնը, մեր յիշողութիւնը, մեր անցեալն ու ներկան, մեր այսօրն ու վաղուայ հեռանկարը, մեծագոյն աղէտից շանթուած եւ իր մենութեան ծանր զնդանում կալանուած մեր հսկան եւ այստեղ Ֆրէոյտեան, Եունկեան վերլուծութիւնները կատարուածի հետ ոչ մի աղերս չունեն: Անչափ խորհրդանշական են նաեւ ժապաւէնի երաժշտական լուծումները. Կոմիտաս, Քլոտ Տեպիւսի, Աւետ Տէրտէրեան: Կոմիտասեան մեղեդիները նրբօրէն հիւսուած հայ եւ համաշխարհային երաժշտական գանձարանի կշռոյթներին: Ասել է, թէ Կոմիտասի երաժշտութիւնը կայ նոր ժամանակների հոլովոյթում:

Թօթափել վախը, երկուութիւնը, խլութիւնն ու կուրութիւնը եւ շիտակ, ասպետական հայեացքով նայել ապագայի դարպասներին: Եւ մեր համազգային պահանջատիրութեան վաղեմի վճիռը պէտք է փաստուի այսօրուայ հայի եւ հայի կուռ, անտրորելի յարաբերութիւնների շղթայում: Եւ «Վարդապետի լռութիւնը» ժապաւէնով մեզ փոխանցուող Կոմիտասի կերպարը մեզ յորդորում է, որ մենք ե՛ւս մէկ անգամ մեր սրտերի նժարներով կշռենք հող ու հայրենիք ասուածը: Վիգէն Չալդրանեանը իր «Վարդապետի լռութիւնը» ժապաւէնը պէտք էր, ստեղծէր հէնց այս ժամանակի մէջ, հէնց այս ժամանակահատուածում, երբ մենք ազգովին ամենայն նուիրականը պանծացնելու պարտաւորութիւն, բարձր գեղեցկութեան, սիրոյ, նուիրումի, լաւի եւ բարու կարիք եւ պահանջ ունենք: Արժէքներ, որակներ, որոնց բացակայութեամբ անհնար է ճանապարհ գնալ, առաւել եւս` յաղթահարել սպասուող, վերահաս դժուարութիւնները:

Ցաւեցնելու չափ յուզիչ ու խորհրդանշական է ժապաւէնի աւարտը. գողգոթայի, նահատակութեան ճանապարհը բռնած մեր աստղաճակատ երեւելիների` Սիամանթոյի, Դանիէլ Վարուժանի, Ռուբէն Սեւակի ապսպրանք-պատգամը` հասցէագրուած ներկայ եւ գալիք սերունդներին: Բերդակալի հաւատարմութեամբ եւ անվեհերութեամբ անառիկ եւ անխոցելի պահել հայոց ոգեղէնութեան պարիսպը, բաց եւ անխաթար պահել հայոց յարատեւութեան վերընթաց ուղին: Իր այս ժապաւէնով Վիգէն Չալդրանեանը դէպի Կոմիտասի լեցուն, լուսաւոր ու ծովածաւալ աշխարհ տանող անակնկալ դռներ է բացել, յստակ արահետներ է ուրուագծել, արահետներ, որով յաղթարշաւով անցնելու են նորեր:

Այս օրերին մայրաքաղաքի շարժապատկերի սրահներում ցուցադրւում է «Վարդապետի լռութիւնը» ժապաւէնը, շատ կ՛ուզենայի, որ հանդիսականների շարքում շատ լինէին երիտասարդները, նրանք, ում կարողութիւնից, կամքից ու ջանքից է կախուած, թէ ինչպիսի՛ն է լինելու վաղուան Հայաստանը, թէ ինչպիսի՛ առաւօտներ են բացուելու Հայաստան աշխարհի վրայ: