«Բառին Կեանքը Պահպանելով` Մենք Կը Պահպանենք Մարդկային Յարաբերութիւններու Աստուածահաճոյ Որակը» «Ազդակ»-ին Կ՛ըսէ Բանաստեղծ Սոնա Վան

Հարցազրոյցը վարեց` ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Նախորդ շաբաթներուն Լիբանան կը գտնուէր բանաստեղծ Սոնա Վան` իր «Լիբրեթօ անապատի համար» գիրքին արաբերէն հրատարակութեան առիթով կազմակերպուած  շնորհահանդէսին մասնակցելու: Սոնա Վան հեղինակ է բանաստեղծական 9 ժողովածուներու: 2013 թուականին Հայաստանի նախագահի հրամանագիրով ան հայապահպանութեան գործին մէջ ներդրած նշանակալի աւանդին համար պարգեւատրուած է «Մովսէս Խորենացի» մետալով: «Լիբրեթօ անապատի համար» գիրքը նուիրուած է Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին. արաբերէն տարբերակը հրատարակուած է Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի տպարանէն. զայն արաբերէնի թարգմանած է Տիգրան Գաբոյեան: Այս առիթով «Ազդակ» Սոնա Վանին հետ կատարեց հետեւեալ հարցազրոյցը:

«ԱԶԴԱԿ».- Խօսինք ձեր գրական վաստակին մասին:

ՍՈՆԱ ՎԱՆ.- 20-30 տարիէ ի վեր կը զբաղիմ գրականութեամբ, թէեւ մասնագիտութեամբ հոգեբան-բժիշկ եմ եւ միաժամանակ կ՛աշխատիմ ամուսինիս հետ եկամուտ չհետապնդող բժշկական ձեռնարկութիւններու մէջ: «Լիբրեթօ անապատի համար» եռապատում գիրքը  8-րդ ժողովածուս է, որ նուիրուած է Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին, մինչ այդ ունիմ «Փշրանքներ»` իմ առաջին ժողովածուն, «Ես անուն չունեմ», «Ես ձայն եմ լսում», «Չառա անունով թռչունը». բոլոր բանաստեղծական ժողովածուներս մասամբ թարգմանուած են տարբեր լեզուներու, իսկ վերջինը` «Լիբրեթօ անապատի համար», որ արդէն թարգմանուած է 11 լեզուներու, արաբական աշխարհին մէջ արաբերէն առաջին գիրքս է. զուգադիպութիւն չէ, որ Լիբանանի մէջ տպագրուեցաւ, որովհետեւ արաբական աշխարհը Հայոց ցեղասպանութեան հետ ամուր թելերով կապուած է: Շատ թիւով հայեր պատսպարուած են այս հողին վրայ: Այս հողը հիւրընկալ եղած է հայերուն համար, եւ ինչ-որ տեղ այս գիրքին արաբերէնով հրատարակութիւնը երախտագիտութեան զգացում է:

Արաբ ժողովուրդը մեր պատմութեան տեղեակ է եւ այսօր կրնայ նաեւ պատկերներուն ծանօթանալ հայ բանաստեղծի մը տեսողութեամբ. պատկերներ, որոնց ականատես եղած են նաեւ արաբ ժողովուրդի նախնիները: Այս պատկերները ինծի հասած են հօրաքրոջս կողմէ, որ 18 տարեկան էր գաղթի ճանապարհին, իսկ հայրս` ընդամէնը 2 տարեկան: Ցեղասպանութեան մասին բոլոր տեղեկութիւնները ինծի հասած են միայն հօրաքրոջս կողմէ, որ ինծի համար ձեւով մը մեծ մօր տիպարը ունէր: Ան այդ տարիներուն սիրահարած էր եւ կը պատրաստուէր ամուսնանալ, երբ սկսած է տեղահանութիւնը: Պապիկս քահանայ էր: Ան Գերմանիոյ մէջ ուսանած էր դաւանաբանութիւն եւ փիլիսոփայութիւն.  շատ գրագէտ մարդ էր: Պապիկիս հետ ուսանած թուրք մոլլային շնորհիւ պապիկիս ընտանիքը կը փրկուի ցեղասպանութենէն: Արաբերէն այս գիրքս կը նուիրուի նաեւ բոլոր անոնց, որոնք այդ օրերուն փրկութեան ձեռք մեկնած են հայ ժողովուրդին` անկախ իրենց կրօնական կամ ազգային տարբերութիւններէն, որովհետեւ մարդ արարածը նախ եւ առաջ մարդ է, նախքան իր կրօնը եւ ազգութիւնը: Բանաստեղծութեան պատգամն ալ գրեթէ այս է` կամրջել մարդկային հոգիները այն կամուրջներով, որոնք վեր են իրենց ազգային կամ կրօնական պատկանելիութենէն  եւ թոյլ տալ, որ մարդիկ զիրար սիրեն, որովհետեւ երբ մարդիկ կրցած են սիրել զիրար, այլեւս շրջանցած են կրօնական եւ ազգային կապանքները. նոյնիսկ կարեկցանքը, որ Աստուծոյ մեծ պատգամն է Քրիստոսի,  կը կայանայ շատ աւելի դիւրութեամբ, որովհետեւ այն մարդը, որ կը սիրէ այլ մարդ մը, երբեւէ չի մտածեր ցեղասպանութեան մասին, չի մտածեր գերադաս ըլլալ ուրիշէն:

Բանաստեղծութիւնը կ՛օգնէ, որ մարդը հասկնայ նախնական նոյնութիւնը մարդ էակներուն հետ, մենք շատ աւելի նոյնն ենք, քան տարբեր: Կրօնները, շատ սուր ազգային միտումները, ծայրայեղականութիւնը կը տանին իւրաքանչիւր ազգի իր գերակայութեան զգացողութեան եւ դիմացինին թերագնահատման, որով սկիզբ առած են աշխարհի բոլոր ցեղասպանութիւնները: Կը կարծեմ, թէ այսօր բանաստեղծութիւնը մեծ դեր ունի աշխարհը աւելի բարի եւ աւելի ապահով տեղ դարձնելու համար, որովհետեւ բանաստեղծութեան միջոցով մարդը կրնայ կամրջուիլ հակառակորդ թուացող այլ մարդու մը հետ եւ հասկնալ, որ իրականութեան մէջ անոնք բոլորովին ալ հակառակորդներ չեն:

«Ա.».- Մարդկային կեանքին մէջ ի՞նչ դեր ունի բանաստեղծը եւ իր ստեղծած գրականութիւնը:

Ս. Վ.- Իրականութեան մէջ բանաստեղծին դերը կարելի չէ թերագնահատել. եթէ յենինք աւետարանական դրոյթներուն վրայ, որ կ՛ըսէ. «Առաջինը բանն էր, եւ Բանը` բառ, եւ բառն էր Աստուած», կը նշանակէ` բանաստեղծի ստեղծագործական նիւթը բառն է, որ կը համատեղուի եւ հաւասար կը համարուի Աստուծոյ հետ: Ուրիշ ինչ բան կարելի է ըսել բառին համար, որ կարենայ աւելի մեծ բան ըսել քան այս, այսինքն` եթէ Աստուած եւ բառը հաւասարազօր են ըստ Աւետարանին, ուրեմն բանաստեղծութիւնը, որուն հիմքը բառի պաշտամունք է, ինքնին աստուածային արարք է: Բառը մարդոց կարելիութիւն կու տայ իրարու  հետ կապուելու, իրարու նկատմամբ սիրոյ եւ կարեկցանքի տարածքը կիսելու: Կարեկցանքը կ՛առանձնացնէ մարդը կենդանական աշխարհի բոլոր այլ էակներէն. մարդը ընդունակ է սիրոյ, ընդունակ է կարեկցելու մէկ ուրիշին, ընդունակ է զոհաբերելու իր անձը յանուն ընդհանուրի, ընդունակ է տեսնելու իրմէ վեր եւ իրմէ դուրս գտնուող աւելի մեծ բան  եւ ունի պատրաստակամութիւն` խոնարհելու:

Այս բոլորը տարբերութիւններն են կենդանական աշխարհի միւս էակներուն եւ մարդուն միջեւ, որ  կը կայանայ բառին մէջ, անգամ եթէ մարդը չի կրնար հաղորդակցիլ բառի միջոցով, ապա միեւնոյնն է, այն զգացողութիւնները, որոնք կ՛արթննան մարդուն մէջ, լռելեայն բառային կապակցութեան կամ իրեն հասկնալի ձեւակերպում կը ստանան իր մէջ, զոր կ՛արտայայտէ:

Բառի հակառակը քաոսն է, որմէ կը զգուշացնէ նաեւ Աւետարանը: Մենք ունինք աշխարհի վրայ հազարաւոր լեզուներ, բայց հազարաւոր լեզուներու գոյութիւնը եւ տարբերութիւնը լեզուի գոյատեւման նախահիմքն է, այսինքն տարբեր լեզուները չեն գար, որ քաոս ստեղծեն, քաոս կ՛առաջանայ այն ժամանակ, երբ մարդը կը դադրի միւս մարդուն հասկնալէ: Եթէ նոյնիսկ ամբողջ աշխարհը խօսի մէկ լեզուով, եւ մարդը դադրի մէկ ուրիշը հասկնալէ, քաոս կ՛ըլլայ: Այսօր մենք բառին հետ կապուած մեծ խնդիր ունինք ամբողջ աշխարհի վրայ, որովհետեւ բառը բանաստեղծական տարածքէն, ուր կը նոյնականանայ իր իմաստին հետ, յայտնուած է քաղաքական գործիչներու շուրթերուն վրայ, որոնք իրենց շահերուն կը ծառայեցնեն զայն: Քաղաքական գործիչները ընդհանրապէս բառերը կ՛օգտագործեն ոչ թէ մարդիկը հասկնալու եւ անոնց ձեռք մեկնելու համար, այլ մարդիկը շփոթութեան մէջ ձգելու եւ անոնց քուէները հաւաքելու. այս պատճառով բառերը դարձեր են երկիմաստ, եւ մարդը դադրած է հասկնալէ բառին ճշմարիտ իմաստը: Ասիկա քաոսին հիմքը գտնուող շատ տխուր իրականութիւն է. ասոր համար ալ գրողը եւ բանաստեղծը ինքնին խնդիր ունին բառը այդ քաոս խոստացող տարածքէն հեռացնելու եւ կրկին վերադարձնելու բանաստեղծի շուրթերուն, ուր բառը կ՛ապրի իր դրախտը:

Ես միշտ կ՛ըսեմ, որ բառին դրախտը բանաստեղծի շուրթերուն վրայ է, մնացած բոլոր տեղերը բառը կ՛ենթարկուի ապականման, նուաստացման ու երկիմաստացման, այնպէս որ, պէտք է ապաւինիլ բանաստեղծին, ոչ թէ որովհետեւ Աստուծոյ ընտրեալն է, այլ որովհետեւ բանաստեղծը աստուածային բառի կրողն է, որովհետեւ միայն բանաստեղծն է, որ կրնայ պահպանել բառին կեանքը: Բառին կեանքը պահպանելով` մենք կը պահպանենք մարդկային յարաբերութիւններու աստուածահաճոյ որակը: Կը հաւատամ, որ իւրաքանչիւր երկրի հոգեւոր կլիման կարելի է հասկնալ այդ երկիրը ապրող բանաստեղծին հետ զրուցելէն ետք. եթէ բանաստեղծը տուեալ միջավայրին մէջ ինքզինք լաւ կը զգայ, ապա միջավայրը առողջ է, եթէ բանաստեղծը վատ կը զգայ եւ ոչինչ կը գրէ, ուրեմն միջավայրը հիւանդ է: Վատ իշխանաւորները անոնք են, որոնք որպէս լաքմուս (Litmus) կ՛օգտագործեն իրենց կողքին յայտնուած ճշմարիտ բանաստեղծը, որովհետեւ անոր միջոցով հնարաւոր է իմանալ, թէ ինչպիսի՛ իրականութիւն տուած են իրենց հասարակութեան. իրօք շատ կարեւոր է բանաստեղծին եւ իշխանութեան կապը:

Հին ժամանակ բոլոր թագաւորները իրենց կողքին ունեցած են բանաստեղծներ, որովհետեւ բանաստեղծը ժողովուրդին չհրատարակուած, չհռչակուած առաջնորդն է, որքան ալ ունենանք առաջնորդներ, բայց իրականութեան մէջ ժողովուրդը առաջնորդողը իր ճշմարիտ բանաստեղծն է. մինչեւ իսկ տարածքը կամ ժամանակը կը կոչուի բանաստեղծին անունով. օրինակ` այսօր շատ քիչեր գիտեն, թէ Շէյքսփիրի ժամանակ ովքեր եղած են իշխանաւորները, բայց ժամանակը կը կոչուի շէյքսփիրեան ժամանակաշրջան: Եթէ մարդիկ թագաւորներու անուններն անգամ չյիշեն, ապա անպայման կը յիշեն բանաստեղծներու անուններ: Ասկէ ալ կարելի է ենթադրել, եթէ իշխանաւորը իսկապէս հոգեւոր միտումներ ունի, ապա շատ պիտի կարեւորէ իր կողքին ապրող բանաստեղծը, անոր խօսքը, պէտք է ենթադրէ անոր հոգեւոր առաջնորդութիւնը: Այն երկիրներուն մէջ, ուր բանաստեղծը ինքզինք լաւ կը զգայ, իրականութեան մէջ այսօր աշխարհի ամէնէն բարեկեցիկ եւ ամէնէն լաւ երկիրները կը համարուին: Արաբ ժողովուրդը լաւ բանաստեղծներ ունեցած է ժամանակին, որոնք կը յիշուին նաեւ մինչեւ օրս:

Ցաւօք սրտի, այսօր Հայաստանի մէջ, ինչպէս աշխարհի շատ երկիրներու, խզուած է կապը մտաւորականութեան, բանաստեղծին եւ իշխանութեան միջեւ, որ ի վնաս ժողովուրդին կ՛աշխատի, որովհետեւ այն ժողովուրդը, որ չունի հոգեւոր առաջնորդ անտէր է. հոգեւոր նկատի չունիմ կրօնական առաջնորդ, այլ` մտաւորական, որ մշտապէս կ՛առաջնորդէ իր ժողովուրդը:

«Ա.».- Բանաստեղծութիւնը աշխատանքի՞ արդիւնք է, թէ՞ ոգեշնչումի:

Ս. Վ.- Կը կարծեմ, որ աստուածատուր շնորհքը պէտք է մասնակից ըլլայ այս բոլորին. կարելի է լաւ պատմաբան դառնալ միայն իմացութեամբ, բայց լաւ բանաստեղծ դառնալ միայն իմացութեամբ հնարաւոր չէ, որովհետեւ բանաստեղծ ծնին, բանաստեղծ չեն դառնար: Այն բանաստեղծները, որոնք մինչ օրս կը յիշուին,  իրենց կենսագրութիւնները երբ կարդանք, կը տեսնենք, որ իրենց բանաստեղծական տեսակը յայտնի եղած է իրենց մանկութենէն: Ասիկա տեսակի հարց է, անպայման գրելու հարց չէ: Բանաստեղծը մարդկային տեսակ է, որ կը կրէ աստուածային շնորհք, այն առումով, որ կը կարողանայ զգալ դիմացինին ցաւը ճիշդ նոյն չափով ինչ դիմացինը կը զգայ: Մտահոգութիւնը ունենալ ոչ միայն սեփական կեանքի, այլեւ ամբողջութեան, ոչ միայն օգտագործել, այլեւ` ներգործել միջավայրի վրայ, զայն աւելի բարելաւել: Կարեկցանքի ցանկութիւնը բանաստեղծին քով գերմարդկային չափերու կը հասնի.  կարեկցանքի եւ մտահոգութեան խառնուրդին մէջ, մարդը եթէ աստուածային շնորհք ունի, չի կրնար սովորական ըլլալ, որովհետեւ կայ զգայական բարձունք մը, որ իւրաքանչիւր զգացողութիւն իր մէջ տարբեր ձեւով կ՛ընթանայ: Բանաստեղծի ջիղին միջոցով անցած զգացողութիւնը կը վերարտադրուի բոլորովին այլ կերպ, քան` սովորական մարդու զգացողութիւնը. այս առումով, բանաստեղծը, բանաստեղծական ջիղը աստուածատուր շնորհներ են. բանաստեղծական ջիղի զգացողութիւն ունենալը արդէն իսկ իւրօրինակ շնորհ է, իսկ մնացածը, թէ որքան աշխատանք, որքան ոգեւորութիւն, կու գայ մտահոգութենէն: Գրելու գործընթացը աւելի շատ քեզ մտահոգող ինչ-որ բանէ ազատիլ ցանկալու գործընթաց է, քան` ինչ-որ բան ընելու. այսինքն` եթէ ինչ-որ բան ներքուստ բանաստեղծը կը մտահոգէ ու կը խանգարէ իրեն ապրիլ սովորական կեանքով, այդ ժամանակ ան կը գրէ, որպէսզի ազատի զինք մտահոգող այդ երեւոյթէն: Իսկ ազատիլ հնարաւոր է միայն գրելու միջոցով, որովհետեւ մարդուն համար չկայ աւելի կարեւոր վիճակ, քան ապրիլը, հետեւաբար եթէ մարդը իր ապրելու ժամանակը կը դնէ գրելու վրայ, այդ գրելը անպայման պէտք է բանաստեղծական հրաւէր ունենայ ապրելու, քեզ տանի ապրելու. այսինքն գրելու ընթացքին դուն զգաս աւելի կենսական, աւելի խիտ ապրելու զգացողութիւն ունենաս, քան ունիս, որովհետեւ մարդը երբեք չի զոհաբերեր խորապէս ապրելու պահը մէկ այլ բանով, եթէ այդ մէկ բանէ աւելի խոր զգացողութիւն չի խոստանար իրեն, հետեւաբար գրելը անձնական արարք է, որով դուն կը ցանկաս ըլլալ այդ ուժեղ ու խոր արարքի մէջ, ինչպէս` ցանկացած այլ միջոց, աւելի սուր զգացողութիւն ունենալու համար: Գրելն ալ նման արարք է, որուն ընթացքին դուն կ՛ունենաս սուր զգացողութիւններ եւ միաժամանակ  կ՛ազատիս այդ հոգեփոխանակութեան արգասիքներէն, որոնք մէջդ կուտակուած են` ունենալով կարեկցանքի եւ սիրոյ  զգացողութեան չափը, հայեացքի տեսակը, տրամաբանութեան ձեւը եւ մնացած բոլոր վիճակները, որոնք կը կատարուին գրողին մէջ` մինչեւ անոնց տողի վերածուիլը:

 «Ա.».- Հայ արդի գրականութիւնը այսօր որքանո՞վ բաց է համաշխարհային գրականութեան:

Ս. Վ.- Չեմ կարծեր, որ շատ բաց է, ցաւօք սրտի, բայց նախ ըսեմ, որ մենք կ՛արձանագրենք յաղթանակներ. վերջերս Փիթըր Պալաքեան պարգեւատրուեցաւ ամերիկեան «Փուլիցըր» բարձրագոյն մրցանակով, որ Նոպէլեան մրցանակին յաջորդ մրցանակն է: Այս մէկը կը նկատեմ համահայկական յաղթանակ: Մենք ունինք տաղանդաւոր, եզակի գրողներ, բայց լաւ գրականութիւն չունինք. մեր գրականութիւնը կը բացակայի աշխարհի մակարդակով: Թերեւս օր մը կ՛ունենանք, որովհետեւ մենք գրականութեան ազգ ենք: Չեմ կարծեր, որ հայ հանճարի ծինը չորցած է: Վստահ եմ, որ կ՛ունենայ իր վերածնունդը, եւ կու գայ այդ օրը:

«Ա.».- Սփիւռքահայ գրականութիւնը որքանո՞վ ներկայութիւն է եւ ինչպէ՞ս կ՛արժեւորուի Հայաստանի մէջ:

Ս. Վ.- Արեւմտահայ գրականութիւնը ներկայ է Հայաստանի մէջ: Արեւմտահայ գրողներու գործերը տպագրուած եւ խնամքով պահպանուած են մեր գրախանութներուն մէջ: Ինծի համար արեւմտահայերէնը եւ արեւելահայերէնը մեր լեզուի հարստութեան մասին վկայող երկու փաստարկներ են, որոնք հաւասարապէս սիրելի են: Ես նոյնիսկ չեմ կրնար ըսել, թէ ո՛ր մէկը աւելի կը սիրեմ: Ես կը խօսիմ արեւելահայերէն, որովհետեւ ծնած եմ Հայաստան, իսկ արեւմտահայերէնը այնպիսի քաղցրահնչիւն յիշողութիւն է, որ չեմ կրնար պատկերացնել Պետրոս Դուրեան կամ Սիամանթօ կարդալ մէկ այլ ձեւով: Ինծի համար այդ բանաստեղծը իմ մտորումներուն մէջ կը յայտնուի այդ լեզուով: Լեզուն ինծի համար առանձին է եւ առանձին ըլլալով հանդերձ, միասնական եւ սիրելի է: Ցաւօք սրտի 30  տարիէ ի վեր բացակայ եմ Հայաստանի ակադեմական դասագրքային իմացութենէն, բայց կը կարծեմ, որ դպրոցական դասագիրքերուն մէջ ներառուած են արեւմտահայ հեղինակներու գործեր:

Ամերիկայի մէջ արեւմտահայերէնը առաջին հիմքերու վրայ է. դպրոցներուն մեծամասնութիւնը արեւմտահայ է, իմ զաւակներն անգամ արեւմտահայ դպրոցներու մէջ ուսում ստացած են: Կը պահպանուի արեւմտահայերէնը եւ պիտի պահպանուի որքան հնարաւոր է: Ես ընդհանրապէս չեմ սիրեր, երբ կ՛ըսեն, որ արեւմտահայերէնը մեռնող լեզու է, որովհետեւ մեր հայի էութիւնը եւ մեռնող նախածանցը երբեք չեն համընկնիր: Մենք յաւերժագնայ ժողովուրդ ենք եւ ունինք յաւերժագնայ լեզուներ եւ ընդհանրապէս շեշտը պէտք է դնենք դրականին եւ յաւերժագնայ ըլլալու գաղափարին վրայ, որպէսզի ըլլանք յաւերժագնայ: Ես կը կարծեմ` լեզուն օգտագործելու հաւաստիքը կը գտնուի ոչ միայն լեզուն օգտագործելու, այլեւ հատուածներ պահելու, գրաւոր գիրքեր հրատարակելու մէջ: Կը կարեւորեմ տպագրուած արեւմտահայերէն գրականութիւնը ամէնուրեք եւ աւելի շատ այստեղ, որովհետեւ Լիբանան կարեւոր հայ գաղութ է:

Ունինք հրատարակչական աւանդոյթներ, որոնք հրաշալի են եւ պէտք է պահպանել, վերատպագրել եւ տպագրել նոր հեղինակներու գործեր, պահպանել նոր գրականութիւնը արեւմտահայերէնով, որպէսզի չունենանք ընդհատումներ, որ շատ վտանգաւոր է: Եթէ ուզենք պահել լեզուն, ապա զայն խօսելով չէ. օրինակ` կան քիւրտեր, որոնք մինչեւ հիմա կը խօսին իրենց լեզուով, բայց գրականութիւն չունին, չեն հրատարակեր. ահա ասիկա լեզուի մահուան հանգրուաններէն մէկն է: Եթէ մենք կ՛ուզենք ունենալ յաւերժագնայ լեզու, պիտի շարունակենք մեր տպագրութիւնները, զարկ պէտք է տանք արեւմտահայ գրականութեան վերատպումներուն եւ յատկապէս` նոր սերունդի գրողներու ստեղծագործութիւններուն, որոնք կը պահպանեն այդ յաւերժագնայ ընթացքի տարբեր շղթաներն ու փուլերը, որովհետեւ ընդհատումները ընդհանրապէս շատ ծանր կ՛անդրադառնան իւրաքանչիւր երեւոյթի վրայ, իսկ գրականութեան վրայ` առաւել եւս:

Շնորհակալութիւն կ՛ուզեմ յայտնել կաթողիկոսարանի կից գործող հրատարակչատան, ուր հրատարակուած է «Լիբրեթօ անապատի համար» արաբերէն գիրքս` Արամ Ա. կաթողիկոսի թոյլտուութեամբ եւ օրհնութեամբ:

«Ա.».- Ինչպէ՞ս կը գնահատէք գրականութեան մէջ աւանդականի եւ նորարարականի յարաբերութիւնը:

Ս. Վ.- Բանաստեղծութիւնը կը գրուի ինքնաբուխ ձեւով եւ երբեւէ չեմ զգացած, որ ցանկութիւն ունիմ գրելու նորարարական  բանաստեղծութիւն կամ աւանդական, ուղղակի կը գրեմ, թէ այն ինչպէ՛ս դուրս կու գայ եւ ինչպէ՛ս կ՛ընկալուի ընթերցողին կողմէ, չեմ գիտեր, բայց ես կը գտնեմ, որ  բանաստեղծութիւնը կապ ունի իմ ներաշխարհին մէջ կատարուող փոփոխութիւններուն հետ, եթէ ատոնք զարմանալի են ինծի համար, ուրեմն զարմանալի պիտի ըլլան նաեւ ուրիշներուն համար.  այնպէս որ, ժամանակակից մարդը չի կրնար հին գրականութիւն արտադրել, եթէ ինքզինքին չստիպէ:

Կը կարծեմ, որ մենք մեր ժամանակի վերարտադրողներն ենք եւ չենք կրնար անցեալ ժամանակի մասին խօսիլ, չնայած` բանաստեղծութիւնը ինքնին յետադարձ հայեացք է, եւ նպատակ ունի ետ բերել անցած պահը: Անցած պահի զգացողութիւնը կրկին թարմ ու նոր դարձնելու խնդիր ունի բանաստեղծը, որովհետեւ բանաստեղծը ոչինչ կը սիրէ կորսնցնել, ան կը կառչի ամէն ինչին եւ կ՛ուզէ պահել ամէն բան, ինչպէս` հոգեւոր Նոյեան տապան: Ոչ մէկ զգացողութիւն կը կորսուի բանաստեղծին քով. ինչ որ տեսած է, պահ մը, օր մը, մթութեան մէջ, քարանձաւը, կամ այն ինչ տեսած է, կը տպուի իր մէջ, ու ինք խնդիր ունի զանոնք պահելու եւ հասցնելու մէկ ուրիշին, որ յանկարծ ճամբան չկորսուի: Ես, օրինակ, կը զգամ, որ չեմ ուզեր բան մը կորսնցնել, զգացողութեան պահը պէտք է պահպանել եւ փոխանցիկ դրօշի պէս յանձնել մէկ ուրիշին եւ հանգիստ շունչ քաշել:

Այսպիսի զգացողութիւն կայ բանաստեղծութեան արարման ժամանակ: Հետեւաբար ես չեմ կրնար ինքզինքս համարել հին բանաստեղծ, որովհետեւ այսօր կ՛ունենամ նոր զգացողութիւններ, ինձմէ ետք եկողը աւելի նոր զգացողութիւն կ՛ունենայ, բայց իմ խնդիրը կ՛ըլլայ այն, որ նոր եկողը հասկնայ իմ զգացողութիւնները, պահպանուի այդ զգայական շղթան, որպէզի քարանձաւին մէջ ապրող կինը իմ մէջ ըլլայ այնքան, որքան ես կարենամ հասկնալ քարանձեւին մէջ ապրող կնոջ զգացողութիւնը, երբ ան կանգնած եղած է մահուան ու կորստեան առջեւ եւ հասկնամ, որ միեւնոյն զգացողութիւնները եղած են քարանձաւի կնոջ քով` իր մահուան դէմ կանգնած եւ իմ քով, որովհետեւ մարդու հիմնական զգացողութիւնները չեն փոխուիր: Եթէ  տեղ մը ընդհատուի այդ շղթան, մենք կ՛ըլլանք մեղաւոր, որովհետեւ իրականութեան մէջ աստուածաբանօրէն եւ մարդաբանօրէն մարդու զգացողութիւնները նոյնն են:

Քարանձաւի կնոջ զգացողութիւնը, երբ ան իր սիրելին կը կորսնցնէ, շատ տարբեր չէ եղած մեր զգացողութենէն այսօր: Ասիկա մարդու ձեռքբերումն է, որ մենք այսօր գրականութեան միջոցով կը պահպանենք եւ կ՛ունենաք այդ զգացողութիւնը: Գրականութիւնը վերացական բան չէ. այն կը գտնուի քու եւ քու զաւակներուն միջեւ, քու եւ քու նախնիներուն միջեւ, քու եւ քու հօր ու մօր միջեւ. եթէ կան մարդկային յարաբերութիւններ,  ապա որովհետեւ մենք ունինք գրականութիւն, եթէ հանենք գրական գործերը մարդկային ուղեղէն, որ զայն կը դարձնէ մարդ, անտառներու մէջ ապրող մարդը բնաւ չ՛ունենար այդ նոյն զգացողութիւնը, որ այսօր մենք ունինք, որովհետեւ տեղեակ ենք` ի՛նչ կատարուած է մեր նախնիներուն հետ: Ունինք պատմութիւն, եւ այսօր իւրաքանչիւրին խնդիրն է այդ պատմութիւնը տեղափոխել յաջորդ փուլ, որովհետեւ ասիկա գանձ է, հոգեւոր զարգացման մասնիկ, որ մենք կուտակած ենք քարանձաւէն մինչեւ այսօր:

Այսօր շարունակուող սերունդներուն միջեւ, իմ միջեւ, ինձմէ 1000 տարի ետք եկող կնոջ միջեւ զգացողութիւնները նոյնը կ՛ըլլան, եթէ շարունակենք գրական աւանդոյթը, ինչպիսի որ եղած է մինչեւ օրս, այսինքն` եթէ մենք կարենանք իրարու փոխանցել զգայական զարգացման  արդիւնքները, ապա 1000 տարի ետք ծնող կինը ժպիտ կ՛ունենայ, երբ կը կարդայ, որովհետեւ կ՛իմանայ, որ ինք նոյնը կը զգայ: Մենք ճիշդ այդ ժամանակ կը ժպտինք, երբ կը զգանք, որ նոյն բանը կը զգանք: Մենք երբեք չենք ժպտիր, երբ անհեթեթ բան կը կարդանք, թէկուզ եւ կը ցնցուինք, բայց ներքուստ չենք ժպտիր. բաւարարուած ժպիտ կ՛ունենանք միայն այն ժամանակ, երբ կ՛ըսենք. «Ես ալ նոյնը կը զգայի»: Այս է բանաստեղծի ձեռքբերումը, ուրեմն կրցած ես դիպչիլ մարդկային այն նրբագոյն լարերուն, ուրեմն դուն ապացուցեր ես, որ մարդը կը շարունակէ գոյութիւն ունենալ, որովհետեւ աշխարհի վերջը չի նշանակեր անպայման աշխարհի վերջ, կը նշանակէ մարդ տեսակի վերջ: Երբ չես կրնար հաղորդակցիլ մէկ ուրիշ մարդու հետ, յայտնուած ես վայրի մը մէջ, ուր մարդը մարդուն չի կրնար հասկնալ, սա աշխարհի վերջն է իմ կարծիքով, աստուածահաճոյ մարդ տեսակի վերջն է, որմէ ետք ինչպէ՛ս կը կոչուի այդ տեսակը, ուրիշ բան է, թերեւս մարդու նմանի կամ մէկ այլ էակի:

Մենք միայն հաղորդակցութեան, ժպիտի ու միմեանց հասկնալու, կարեկցանքի ու սիրով տարածքը կիսելու ժամանակ է, որ կը զգանք, թէ եղբայրներ ենք ու միեւնոյն Աստուծոյ զաւակները: Բանաստեղծին գործն է սա, այնպէս արարուեր է բանաստեղծը, որ  պահպանէ այդ շղթային յաւերժականութիւնը:

«Ա.».- Ձեր տպաւորութիւնները:

Ս. Վ.- Հիացումս կը յայատնեմ այս երկրին մէջ հայապահպանման օճախներու գոյութեան համար, «Ազդակ»-ի ամէնօրեայ տպագրութեան առումով կը շնորհաւորեմ բոլորը եւ կը մաղթեմ երկար ընթացք, որովհետեւ կ՛ապրինք տեղեկատուութիւններու աշխարհին մէջ. տեղեկատուութիւնը հարստութիւն է, նոյնիսկ` պաշտպանութեան զէնք. ճիշդ տեղեկացուած ըլլալը, կենդանի պահել այս հայկական միջավայրը, հայոց լեզուն, գրականութիւնը եւ հայ լրագրութեան դաշտը` աստուածահաճոյ եւ շատ մեծ գործ է, որուն համար իմ շնորհաւորանքս կը յայտնեմ: